Mövzu anlayışı TDK-da “cümlədə bildirilən hərəkəti yerinə yetirən və ya predikatın bəyan etdiyi vəziyyəti öz üzərinə götürən şəxs və ya əşyanı göstərən söz və ya söz birləşməsi” kimi müəyyən edilmişdir. Fəlsəfə dilində subyekt “şüur, intuisiya, təxəyyül sahibi, bilməyə meylli, lakin özü bilik obyekti olmayan varlıq” kimi müəyyən edilir. Psixologiya dilində bu söz nadir hallarda özünə yer tapmış, subyekt sözü əvəzinə “mən” və “mən” ifadələrinə üstünlük verilmişdir. Freydin “Mən (iç)” konsepsiyası digər nəzəriyyəçilər tərəfindən də qəbul edilmiş və Öz Psixologiyasının qurulmasında əsas amil olmuşdur. Lacan özünü Psixologiya nəzəriyyəçilərindən fərqləndirmək üçün öz nəzəriyyəsində bu ifadəni “mövzu” kimi ifadə etmişdir. Lakan, Freydin başqa nəzəriyyəçilər tərəfindən düzgün başa düşülə bilmədiyini bildirmiş və mövzu sözündən istifadə edərək özünü digər nəzəriyyəçilərdən fərqləndirməyi düşünmüşdür. O, fərqli sözlərlə ifadə etdiyi bir çox anlayışı Freyddən aldığını və bu ifadələrə Freyddə də rast gəldiyini bildirib.
Jacques Marie Émile Lacan 1901-1981-ci illər arasında yaşamış psixiatrdır. Parisdə anadan olan Lacan orta səviyyəli və dindar bir ailəyə sahib idi. Onun atası iqtisadi cəhətdən güclü tacir, anası isə dininə ciddi şəkildə bağlı olan evdar qadın idi. Ailə övladlarını öz inanclarına uyğun böyütmək qayğısına qalıb və ilk övladını ravvin kimi böyüdüb. Ancaq Lacan ailəsinin bu inanc sistemlərini müşayiət etmədi. Dörd uşağın ən kiçiyi olan Lacan erkən yaşlarından fəlsəfə ilə maraqlanıb. Tibb təhsilindən sonra psixiatriya üzrə ixtisaslaşdı və psixoz haqqında ilk məqaləsini yazdı. Lacan yazmaqdansa danışmağa üstünlük verən bir nəzəriyyəçi olmuşdur. O, oxuduğu mühazirələrlə tanınmış filosofların, şairlərin diqqətini cəlb etmiş, seçilən, populyar obraz yaratmışdır. Lacanın kitabları da konfrans kitablarının toplularından ibarətdir (Homer, 2013).
Lacan özünü Freydçi tərcüməçi kimi təyin etsə də, Freydə qayıtmaq istədiyini bildirir (Kaçar, 2018). Lakin Lakanın istifadə etdiyi anlayışlar o qədər artdı ki, o, Freydə rəqib oldu və bir müddət sonra o, Freydi şərh etməkdənsə, öz nəzəriyyəsini yaratmağa doğru təkamül etdi.
Lakanın ilk konfransı (1936) ən çox istinad edilmişdir O,'güzgü mərhələsi' anlayışını izah edərkən onun çıxışı moderator tərəfindən kəsilib. Bu hadisə Lakanın mübahisəli konsepsiyalarının və həyatının simvolik hadisəsi kimi yadda qaldı. Onun yuxarıda adı çəkilən konfransdakı çıxışı Lacan tərəfindən qeydlərdən silindi. Konfransın sonunda Lacan öz məruzəsini Freydə verdi.
Lakanın yanaşması nəzəriyyə səviyyəsində mübahisəli olduğu kimi, onun klinik təcrübələri də mübahisəli idi. Müştəriləri sessiyanın qısa olmasından və haqqın yüksək olmasından şikayətlənirdilər. Lakanın nəzəri sərtliyi seanslarda maksimum rahatlıqda özünü göstərirdi. Müştəri siqar çəkə və hətta manikür ustasını özü ilə gətirə bilərdi. Dövrün Psixoanaliz Dərnəyinin prezidenti Anna Freyd, psixoanaliz seansı standartlarına uyğun gəlmədiyi üçün Lakanı dərnək üzvlüyündən uzaqlaşdırdı.
Lakanı oxumaq, dinləmək və anlamaq hər yaşda çətin olub. . Bir çox nəzəriyyəçilər Lacanın bu anlaşılmaz tərəfini tənqid edir və Lakanı onun işini anlaşılmaz hala gətirməyə çalışan biri kimi görürlər. Əslində Lacan konfranslarında bu tənqidləri qəbul edir və istifadə etdiyi anlayışların mənalarının onun üçün zaman-zaman dəyişdiyini bildirir (Başer, 2012). Lakanı başa düşməyi çətinləşdirən amillərdən biri də onun yazmaması və biliklərini konfranslar vasitəsilə çatdırmağa üstünlük verməsidir.
Lacan və mühüm anlayışlar:
Əsl Dünya: Lakana görə həqiqət və reallıq anlayışları bir-birindən fərqlidir. Reallıq o an içində olduğumuz dünyanın dəyərlərinə uyğunluq kimi qəbul edilə bilər. Gerçəklik isə bütünlük ehtiva edən, heç bir boşluq və mənasızlıq olmayan dünyanın qavrayışıdır. Qalan hissə yoxdur. Bu səbəbdən onu görmək mümkün deyil, ancaq hiss etmək olar. O, birbaşa xəyali və simvolik müstəvilərin əksinədir. “Reallıq mövcud deyil” simvollaşdırmaya davamlıdır. Yəni reallığı dil vasitəsilə izah etmək olmaz. Gerçəklik təcrübələri doğum və ölüm kimi unikal dövrlərdir. Travmatik təcrübələr də reallığın mövzusudur. Travmatik xatirələr izah edilə bilməz, yalnız yaşana bilər. Həll olunmaq üçün həmin yaddaş yenidən emosional olaraq yaşanmalıdır. Gerçəklik dünyası Freydin İd anlayışının xüsusiyyətlərini göstərir (Tuzgöl, 2018).
Xəyali dünya:Körpə emosional mənalar verməyə başlayan kimi xəyal dünyasına addımlayır. İndi o, real dünya ilə əlaqəni itirib və geri qayıda bilməyəcək. Əslində, xəyal dünyası real dünya üzərində qurulub. Boşluğa yer olmayan real dünya cisimlərlə təmas və ünsiyyət səbəbindən müxtəlif ziddiyyətlər yaratmağa başlayır. Martersonun obrazların mənliyimizi meydana gətirdiyi fikri ilə paralel olaraq, Lacan da mövzunun xəyali dövrdə formalaşdığını müdafiə edir. Mənlik şəkillərin təsiridir. Bir sözlə, xəyali bir funksiyadır. Eqonun, yəni subyektin öz şüuruna çatdığı mərhələdir.
Lakan güzgü mərhələsi anlayışını da bu dünyaya aid anlayış kimi izah edir. Fiziki bütövlüyü tamamlandı. Mövzunun tamamlanması üçün başqasına ehtiyac var. Fərqli bir obyekt olduğunuzu dərk etmək sizin də bir obyekt olduğunuz şüurunu yaradır. Dünya məndən ayrı yaşanacaq bir obyektdir. Özünlə başqası arasındakı fərq başa düşülməyə başlayır. Amma o, hələ tam mövzuya çevrilməyib. Hələ də itkindir. Danışmalı və mövcud olmalıdır
Simvolik dünya:Bu mərhələdə mövzu artıq tamamlanmışdır. Xarici obyektlərin qəbulundan sonra xarici obyektlərin iradəsi də həyata keçirilir. Müstəqil olduğu başa düşülən insanların (valideynlərin) istəkləri var. Bundan başqa, cəmiyyət müəyyən qaydalardan ibarətdir. Hüquq anlayışı formalaşmağa başlayır. Bu mərhələdə insest qadağası nəzərə çarpır və kastrasiya və kastrasiya qorxusu yaranır. Uşaq Freydin Edipal mərhələsindədir. Lakana görə, Edip mərhələsi üçün konkret ataya ehtiyac yoxdur. Önəmli olan atanızın adıdır. Ata mədəni, şüursuz olaraq mövcuddur.
Fallus anlayışı simvolik dövrlə əlaqələndirilir. Burada da Freydin cinsiyyətsizlik izahında olduğu kimi, yeganə cins kişidir. Qadınlar natamam yaradılmışdır. Nəzərdə tutulan çatışmazlıq odur ki, kişi və qadın cinsləri - kişi cinsi orqanı arasındakı fərq psixoloji çatışmazlıq kimi qəbul edilir. Qız anasının onu yarımçıq dünyaya gətirdiyi üçün bu əskikliyi əsaslandırır və anasını danlayır. Burada başqa bir paradoks qadın fiqurunun güclü kimi qəbul edilməsidir. Fallus türkcəyə arzu kimi çevrilir.
Şüursuz:Lacan şüursuz üçün "Dil kimi qurulur" ifadəsini işlədir. Lacana Şüursuz kənardadır və mədəniyyətin təsiri altında formalaşır. Mövzu şüursuzluğu kənarda müxtəlif rollarda müşayiət edir. Bu vəziyyət təkrar avtomatizm adlanır. Yaşadığımız dünyada baş verən hadisələrdə müəyyən rollar var. Biz bu rollara girib-çıxırıq. Eyni mövzuların müxtəlif hadisələrdə ortaya çıxmasına təkrar avtomatizmi deyilir. Lakanın şüursuz anlayışı Yunqun kollektiv şüursuzluq anlayışına bənzəyir.
Mövzunun subyektləşdirilməsi prosesi
Bu bölmədə biz Lakanı araşdıracağıq. inkişaf nəzəriyyəçisi kimi. Lacan “mən” anlayışından “subyekt” kimi istifadə edir. Körpə dünyaya gəlməmişdən əvvəl ana və ata orada idilər və körpəni arzulayırdılar. Körpə hələ də “heç nə” olduğu üçün bu istəkdən xəbərsizdir. Bu istəyi tam hiss etmək üçün subyektləşmə prosesini tamamlamalıdır. Körpə real dünyaya gələndə Mahlerin qeyd etdiyi kimi simbioz yaşayır. Özü ilə ətrafındakılar arasındakı fərqi anlamır və dünya ilə bir olduğunu zənn edir. Bu bütövlük mənasızlıq və boşluq ehtiva edə biləcək bir vəhdət deyil. Dünyadakı hər bir obyekt bu bütövə aiddir və onu tamamlayır.
6-18 yaşlı körpə. O, aylar arası xəyali dövrü, yəni Freydin preoedipal adlandırdığı dövrdə yaşamağa başlayır. Bu mərhələdə körpənin subyektifikasiya prosesi başlayır. Körpə indi digər obyektləri hiss edir. Bu yolla onların özündən ayrı olduqlarını və başqa cisimlərin gözündə bir obyekt olduğunu dərk edir. Güzgü mərhələsi bu dövrdə baş verir. Güzgü sözü ilə Lacan həm fiziki güzgü, həm də başqalarından əks olunan özünü dərk etmək mənasını verir. Körpə dünyaya gələndə bədənini bütövlükdə qəbul etmir. Bunu körpənin öz hərəkətlərindən qorxması ilə müşahidə edə bilərik. Güzgü mərhələsi sayəsində körpə bədən bütövlüyünü qorumağa başlayır. Körpə subyektivləşmə prosesinə başlamışdır, lakin tam subyekt olmaq üçün o, danışan mövzu olmalıdır.
Körpə simvolik dövrə girəndə sözlər duyğuları ifadə edə bilir. Bundan əlavə, körpə başqalarının iradəsini və daha çoxunu, şüursuzluğunu yaşayır. Hüquq anlayışı formalaşdı. Bu mərhələ Freydin edipal mərhələsidir və supereqonun formalaşdığı mərhələdir. Körpə dil vasitəsilə bəzi məlumatları öyrənərkən, bəzi məlumatları eşidir. qayğısına qalır Şüursuzluğun ilk təlimi qohumluq əlaqəsinin qadağan edilməsidir. Körpə bu qadağanı heç danışılmadığı halda öyrənir. Subyektin formalaşma prosesinin mühüm mərhələsi nitq subyektinə çevrilmə mərhələsidir. “Şüursuzluq bir dil kimi qurulur” ifadəsi bu kontekstdə qiymətləndirilir. Danışmaqla subyekt şüursuzluğa məruz qalır və eyni zamanda şüursuzluğu yaradır. Danışıq mövzusu sərbəst deyil. O, dil qanunlarını qəbul etdi. Lakanın mövzu simvolu dollar işarəsi ilə eynidir. İngilis ekvivalentinin ilk hərfi olan S hərfinin üstündəki xətt mövzunun yoxluğunu simvollaşdırır. Mövzu formalaşıb, amma natamamdır və bu çatışmazlıq heç vaxt bağlanmayacaq. Bu çatışmazlığın səbəbi subyektin obyektdən azad və müstəqil ola bilməməsidir. Lacan deyir ki, “mövzu obyektin daxilində və xaricindədir”. Bu sözlə o, subyektin obyektin, yəni ananın sayəsində əmələ gəldiyini, müstəqil olmağın mümkün olmadığını, obyektdən ayrıldıqdan sonra geri dönə bilməyəcəyini, sonda öz mahiyyətini itirəcəyini bildirir. ölümlə yenidən subyektivlik və yenidən obyektə çevrilir. İndi gəlin bu sözə obyekt tərəfdən, yəni valideynlərdən baxaq. Ana və ata uşaq sayəsində varlığını davam etdirmək istəyir. Körpə doğulduğu zaman valideynlər üçün arzu obyekti olur və Lakan bu istəyin körpənin istəyinin mənbəyi olduğunu bildirir. Subyektivləşmə prosesində körpə valideynlərin arzu obyekti olmaqdan fərqli davranır və vəziyyət valideynləri narahat edir. Bu konflikt həm subyekt, həm də obyekt üçün mübarizə aparmalı olan bir ziddiyyət yaradır. Lakana görə mövzu heç vaxt tam olmayacaq, əslində yarımçıqlığı sayəsində mövzuya çevrilə biləcək.
Nəticə
Lacan. Freydin şərhini və dərk etməyi özünə missiya etmiş şəxsdir.O, nəzəriyyəçi idi. Onun irəli sürdüyü fikirlər mübahisə yaratsa da, psixologiya elmi üçün mühüm mənbəyə çevrildi. Mövzunun subyektə çevrilmə prosesinin sonsuz bir yol olduğunu deyən Lacan, insanların təbii olaraq çatışmazlıqları olduğunu və bu çatışmazlığın əslində mövzunun bir xüsusiyyəti olduğunu müdafiə edir.
oxumaq: 0
