Şəxsiyyət nədir?
Ən əsasda şəxsiyyət, insanı unikal edən düşüncələrin, hisslərin və davranışların xarakterik nümunələridir. Şəxsiyyətin fərdin daxilində meydana gəldiyi və həyat boyu kifayət qədər ardıcıl qaldığı düşünülür. Şəxsiyyətin bir çox fərqli tərifləri olsa da, əksəriyyəti insanın davranışını proqnozlaşdırmağa və izah etməyə kömək edən davranış nümunələri və xüsusiyyətlərə diqqət yetirir. Şəxsiyyət izahları şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin genetik izahatlarından tutmuş ətraf mühitin və fərdin şəxsiyyətinin formalaşmasında təcrübənin roluna qədər müxtəlif təsirlərə yönələ bilər (Aytaç, 2001). İnsanlar gündəlik həyatlarında sifətlərdən istifadə edərək şəxsiyyət xüsusiyyətlərini təsvir etməyə meyllidirlər. Ancaq araşdırmalar göstərdi ki, bu sifətlər şəxsiyyətimizi izah etmək üçün kifayət deyil. Bu tədqiqatlarda şəxsiyyət psixoloqlar tərəfindən insan sistemlərinin inkişafında rol oynayan bir anlayış kimi qəbul edilir (Tett və Christiansen, 2007).
Xüsusiyyət və sosial koqnitiv yanaşmaları uğurla başa düşmək üçün şəxsiyyət xüsusiyyətinin nə demək olduğuna dair müəyyən aydınlıq lazımdır. Tarixən şəxsiyyət xüsusiyyəti anlayışı ilə bağlı çoxlu tərif qarışıqlığı olmuşdur. Başlanğıc olaraq, şəxsiyyəti və qiymətləndirmədə göstərilən şəxsi nəzərə almaq məntiqlidir. Sosial koqnitiv modelin əksər şərhlərində şəxsiyyət və qiymətləndirmə nəticəsində ortaya çıxan şəxsiyyət xüsusiyyətləri anlayışının “invariantlıq xüsusiyyəti” olduğu düşünülür (Mischel & Shoda, 1995). Beləliklə, deyə bilərik ki, şəxsiyyət xüsusiyyətləri müxtəlif vəziyyətlərdə eyni şəkildə davranmaq kimi müəyyən edilir. Fərdin şəxsiyyəti unikaldır, şəxsidir və onun davranışının əsas determinantıdır. Şəxsiyyət fərqlərinə görə, fərdlər müxtəlif vəziyyətlərə münasibətdə fərqlidirlər. Bəzi şəxsiyyət nəzəriyyəçiləri şəxs-situasiya qarşılıqlı əlaqəsini, yəni şəxsiyyətin sosial öyrənmə aspektlərini tanımaq zərurətini vurğulayırlar. Belə bir şərh insan davranışının öyrənilməsi üçün kifayət qədər mənalıdır (Soysal, 2008).
İş üçün müraciət etsəniz, sizdən şəxsi keyfiyyətlərinizi sadalamağınız xahiş olunacaq. İşəgötürənlər sizin şəxsiyyətinizin bir qədər sabit olduğunu və bir ildən digərinə çox dəyişməyəcəyini düşünürlər.Çoxumuz bu fikrə aid ola bilərik. Şəxsiyyətimizi qura bilərik, bəs şəxsiyyətimiz haradan gəlir? Bu, bizim genlərimizdədir, yoxsa daha çox uşaqlığımızın şərtlərindən yaranıb? Təbii ki, cavab hər ikisidir. Davranışımıza təsir edən genlərin olması qaçılmazdır, çünki sadəcə beynimiz və orada işləyən kimyəvi maddələr genlər tərəfindən hazırlanır. Lakin iştirak edən yüzlərlə gendən hər hansı birini tapmağa çalışmaq çox çətindir. Davranışın genetikası mürəkkəbdir, çünki şəxsiyyətlər mürəkkəbdir. Alimlər genlərin davranışa necə təsir etdiyini anlamaqda uğur qazanmağa yenicə başlayırlar.
Şəxsiyyətə təsir edən faktorlar
Şəxsiyyətin formalaşması və inkişafı ilə bağlı bir çox araşdırmalar nəticəsində; Mütəxəssislər uşağın 5-6 yaşa qədər olan dövrünün onun şəxsiyyətinin formalaşmasına böyük təsir etdiyini dəstəkləyir. Bu dövrdə uşağın irsi genetik xüsusiyyətləri ilə ətraf mühit faktorları bir araya gələrək uşağın özünəməxsus xarakterinin formalaşmasına işıq salır (Özdemir, 2012). Uşağın valideynlərindən aldığı genlər ümumiyyətlə uşağın intellekt, xarakter və qabiliyyətlərində rol oynasa da; Ətraf mühit uşağın yemək və içmə vərdişləri kimi müşahidə edərək əldə etdiyi bacarıqlara təsir göstərir. Təbii ki, uşağın ilk tanış olduğu mühit anası və atası olduğu üçün valideyn anlayışı həm genetik, həm də ətraf mühit faktoru kimi uşağın şəxsiyyətinin formalaşmasına böyük təsir göstərir.
oxumaq: 0
