Biz çox çətin dövrlərdən keçirik. Hər yerə çatmağa çalışdığımız, hər kəsi sağaltmaq arzusu ilə dolu olduğumuz, lakin o qədər də hərəkət etməli olduğumuz günlərdəyik. Zəlzələdən, onun insanlara çoxlu mənfi təsirlərindən danışmaq olar. Bu yazıda zəlzələdən sonra yaxınlarını itirmiş uşaqlara bu itkiləri ən doğru və zərərsiz şəkildə necə izah edə biləcəyimizdən danışmaq istərdim.
Ölümün özü bu qədər çətin bir anlayış olsa da, izah bir uşaq üçün bu, böyüklər kimi bizim üçün ən çətin məsələlərdən biridir. Bu cür itkiləri uşağa izah edərkən onun inkişaf dövrlərini və xüsusiyyətlərini bilmək çox vacibdir. Daha başa düşülən və asan olması üçün həmin uşağın inkişaf dövrünə uyğun olaraq ölüm anlayışına necə yanaşılmalı olduğunu izah etməyə çalışacağam.
0-2 YAŞ DÖVRÜ VƏ ÖLÜM
0-2 Yaş dövründə uşaqlar bağlanma fiqurlarını, yəni valideynlərini özlərinin bir üzvü kimi görürlər. Çünki onlar hələ də əsas ehtiyaclarını valideynləri, xüsusilə də anaları vasitəsilə qarşılayırlar. Bu dövrdə uşaqların dil bacarıqları hələ formalaşmayıb. Bu səbəbdən uşağa ölümü dillə izah edə bilmərik. Bununla belə, uşağın sinir sistemi və bədəni dildən asılı olmayaraq davamlı yaddaşa malikdir. Bu səbəbdən uşaq valideyn itkisini yoxluq təcrübəsi kimi yaşayır. Buna görə də uşaqda yoxluq hissi ilə yaranan bədən hissləri var. Uşağa çoxlu həssas təmas, bol şəfqətli səs tonu və bol göz təması ilə əsas qayğının göstərilməsi uşağın yoxluğunu yüngülləşdirməyə kömək edir.
3-9 YAŞ DÖVRÜ VƏ ÖLÜM
strong>3 yaşından etibarən uşağın dil bacarıqları inkişaf etməyə başlayır. Ancaq 10 yaşına qədər uşaqlar hələ mücərrəd düşünmə bacarıqlarını əldə edə bilmirlər. Bildiyimiz kimi, ölüm adi gözlə toxunulmayan, görülməyən mücərrəd bir anlayışdır. Bu səbəbdən uşağa mücərrəd ölüm anlayışını mümkün qədər konkretləşdirməklə izah etmək lazımdır. Bu məqamda ölüm haqqında hekayə yaratmadan, onu dramatikləşdirmədən, dini anlayışlarla birləşdirmədən, mücərrəd ifadələrdən istifadə etmədən. Yalamaq çox vacibdir. Hər şeydən əvvəl bu xəbərin uşağa güvəndiyi və özünü yaxın hiss etdiyi birisinin verməsi vacibdir.
Ölüm uşağa "ölü" sözü ilə izah edilməlidir. Bu, incidən söz kimi görünsə də, uşağın vəziyyəti başa düşməsi üçün ən təsviredici ifadədir. Mədəniyyətimizdə ölüm uşaqlara çox vaxt “uzun yuxu, gedəcək uzaq yer, gedən adam bizi cənnətdə görür” kimi izah edilir. Bu cür təsvirlər biz böyükləri rahat hiss etdirsə də, uşağın beynində mümkün qədər çox yeni suallara yer açır. Məsələn, ölüm gedəcək bir yer olduqda, uşaq gedən adamın yenidən qayıdacağını gözləyə bilər və ya gedən adamın onu tərk etdiyini düşünə bilər. Digər tərəfdən, ölüm uzun yuxu kimi təsvir edildikdə, uşağın yuxu ilə bağlı düşüncələri və hissləri pozula bilər.
Bəs biz nə etməliyik? Bu inkişaf dövründə uşaqlara ölümü həyatın sonu kimi izah edə bilərik. Məsələn;
“Təbiətdəki bütün canlılar doğulur, böyüyür və ölür. Quşlar, balıqlar, ağaclar, çiçəklər və insanlar. Bəli, o öldü. Artıq həyatda deyil. Çünki o, sağ deyil, nəfəs almır, incitmir, ürək döyüntüsü yoxdur, eşitmir və görmür. Bilirəm ki, bunları təsvir etmək və eşitmək çox çətindir. Biri öləndə çox kədərlənirik və bu çox normaldır. Bilirəm ki, indi başa düşməyə çalışırsan və çox kədərlənirsən. Həmin an uşaq üçün “mən səninləyəm” kimi bir izahat kifayət edər. Ancaq sonradan uşağın ölümlə bağlı sualları, hissləri, davranışları ortaya çıxacaq. Biz böyüklər kimi bu suallar, duyğular və davranışlarla necə məşğul olacağımız barədə etibarlı mənbələrdən məlumat əldə edə bilərik və öhdəsindən gələ bilmədiyimiz zaman mütəxəssis köməyinə müraciət edə bilərik. Burada yadda saxlamaq lazım olan əsas məqam odur ki, uşağın hər duyğusunu qəbul etmək qabiliyyətimizi artırmalıyıq. Uşağı incitməməyə çalışmaq faydalı görünsə də; əksər hallarda işləmir. Uşaq kədərini bəzən ağlamaqla, bəzən əsəbiləşməklə, bəzən də sızlamaqla göstərə bilər. Bu baş verəndə biz böyüklər olaraq diqqətimizi uşağın davranışına deyil; Davranışın altında yatan emosiyaya təslim olmalıyıq. Biz isə bu hissi uşağa əks etdirməliyik. Necə? çoxlu duyğular var. Sən də mübarizə aparırsan. Ananız üçün darıxırsınız, çox kədərlənirsiniz, narahatsınız və s. Mən bunu görə bilirəm. Sənin üçün nə edə bilərəm?" kimi.
Nəhayət, unutmaq olmaz ki, siz də uşağın qohumu kimi itki ilə üzləşmisiniz. Bu bir həqiqətdir ki, bu vəziyyət uşağa xəbər verənlər qədər ağırdır. Ona görə də bu şərtlər altında bunu məcbur etməniz çox normaldır.
Həmrəylik və sevgi ilə...
oxumaq: 0
