Psixikaya qısa bir giriş
Jung (Geçtan, 2012-də qeyd edildiyi kimi) bu gün zehin dediyimiz quruluşu psixikanın bütününü təşkil edən psixika anlayışı ilə izah etdi. şəxsiyyət. Psixi; Şüur şəxsi şüursuz və sosial şüursuz sistemlərdən ibarətdir. Bu sistemlər bir-birindən fərqli olsalar da, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar (Geçtan, 2012). İnsanın bilavasitə bildiyi və tanıdığı hissələr şüura daxil olduğu halda, heç vaxt şüura çatmamış və ya basdırılmış bütün təcrübələr şəxsi şüursuzluğa daxil edilir (Boeree, 2006).
Kollektiv şüursuz – mənəvi irs – genetik yaddaş
Sosial (kollektiv) şüursuzluq anlayışına gəlincə, Jung (Geçtan, 2012-də qeyd edildiyi kimi) uşaqlıq təcrübələrindən və ətraf mühitin təsirlərindən zehni təsir edən başqa bir fenomenin ola biləcəyini düşünərək sosial şüursuzluq anlayışını ortaya atdı. İrsiyyət və təkamül bədənə təsir etdiyi kimi, ruha da təsir edir və beləliklə, ağlın təkamüllə formalaşdığını söyləmək olar. Zehni funksiyaların orqanı olan beynin təkamülü kollektiv şüursuzluğun formalaşması ilə birbaşa bağlıdır (Geçtan, 2012). Kollektiv şüursuzluğu mənəvi miras adlandırmaq olar, çünki burada insan növünün bütün təcrübələri saxlanılır və hər kəs bu məlumatla doğulur, lakin bu məlumatlara sahib olduğunu bilmir (Boeree, 2006). Buradan başa düşə bilərik ki, insanlar öz keçmişlərinə bağlı olub, əcdadlarının həyat və davranışları onların şüurunda həkk olunub. Kollektiv şüursuzluğun universallığına gəlincə, qeyd olunan məsələ bəşər tarixini və təkamülünü ehtiva etdiyi üçün bütün bəşəriyyət üçün keçərlidir. Bunun ən çox görülən nümunəsi olan ilan qorxusu beyində kök salıb və əcdadlarımızın yaşadıqlarının nəsillərə ötürülməsinin nəticəsidir. Kollektiv şüursuzluq keçmişdən bəri şüurlu səviyyədə yaşanmamış ümumi və gizli bir yaddaşın məhsulu olduğundan, insan daha əvvəl ilanla qarşılaşmasa belə, ilanın təhlükəli olduğunu bilir. Bunun başqa bir misalını düşündüyümüz zaman heç bir təhlükə olmadığı halda, meşədə və ya tənha yerdə gəzərkən insanın qeyri-ixtiyari olaraq çubuq götürmək ehtiyacı ağlımıza gələ bilər. Bu vəziyyət insanların sahib olduğu genetik yaddaşdan qaynaqlanır. Klikləmək olar. Əcdadlarımızın təhlükəli heyvanlarla çubuqlarla döyüşməsi kollektiv şüursuzluğumuzda olduğundan, beynimiz bizə özünümüdafiə davranışı göstərməyimizi təmin edir.
Bəzən insanlar bunu haradan bildiklərini bilmədən deyirlər və edirlər. Əslində bunu necə bildiyini bilməmək o deməkdir ki, o düşüncə daha əvvəl şüurda yaşanmayıb, kollektiv şüursuzda var. Buna misal olaraq evinə ilk dəfə təzə gəlin girəndə başının üstünə düyü səpilir ki, bu da az qala hamımızın bərəkət gətirmək üçün nəzərdə tutulduğunu düşünür. Ətrafınızdakı insanlardan bu barədə soruşduqda bolluğun cavabını alırsınız, amma haradan bildiyini soruşduqda, bilmirlər deyirlər, amma elə bilirlər. Bu şəkildə biz kollektiv şüursuzluğun varlığını görürük.
Arxetiplər kollektivdirmi?
Arxetiplər kollektiv şüursuzluğun məzmununu əks etdirir və real həyatda baş verən hadisələrin və obyektlərin sayı qədərdir (Geçtan, 2012). Arxetiplər insana öyrədilməyən, lakin doğuşdan məlum olan və ona müəyyən bir yolu izləyərək təcrübəni reallaşdırmağa imkan verən meyllərdir (Boeree, 2006). Arxetiplərin real həyatda qarşılıqları olduqda, qeyri-müəyyən obrazlar canlı və ya cansız varlığa çevrilir; buna misal olaraq ana arxetipi göstərmək olar. Jung (Geçtan, 2012-də qeyd edildiyi kimi) arxetiplərin universal olduğunu ifadə etdi. Şəxsiyyətin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edən dörd əsas arxetip var və bunlar sıralanır: persona, anima/animus, kölgə və mən.
Şəxs
İnsanların cəmiyyətə uyğunlaşmaq üçün əldə etdikləri şəxsiyyətlər və maskalar persona arxetipini müəyyən edir (Geçtan, 2012). Persona, insanın əslində nə olduğunu deyil, nə olduğunu düşündüyünü əks etdirir (Jung, 2012). Bu maskaların varlığı hər kəsə məlum olsa da, Jung (Geçtan, 2012-də qeyd edildiyi kimi) onların fitri arxetiplərin əksi olduğunu ortaya qoyur. Başqa sözlə, insanın cəmiyyətə uyğunlaşma cəhdi onu müxtəlif cür davranmağa, hətta lazım gəldikdə olmadığı biri kimi görünməyə sövq edir. Cəmiyyətə uyğunlaşmaq müəyyən normalara, qanunlara, ənənələrə uyğun hərəkət etmək deməkdir, ona görə də deyə bilərik ki, persona arxetipi bütün bəşəriyyət üçün keçərli olan, sosial həyatı asanlaşdıran kollektiv arxetipdir.
Anima və Animus
Tarix boyu bir yerdə yaşayan qadınlar və kişilər bir-birlərinin xüsusiyyətlərini ehtiva etmişlər və bu, onların bir-birini daha yaxşı tanımasına təsir etmişdir. Anima və animus, kollektiv şüursuzluqda kişi və qadınların qadın və kişi tərəflərini təmsil edir (Boeree, 2006). Kişinin psixikasındakı qadına anima, qadının psixikasındakı kişiyə isə animus deyilir. İnsanın introvert üzünü təsvir edən anima və animus arxetipi hər bir kişi və qadına xasdır və şüursuzda bəzi uyğun normaların formalaşmasını təmin edir (Geçtan, 2012). Hər kişi öz daxilində qadın obrazını daşıyır və bu şüursuz obraz qadınlığın bu günə qədər buraxdığı izlərdən və əcdadlarımızın bütün təcrübələrindən ibarətdir (Jung, 2012). Kişinin qadına qarşı hiss etdiyi ehtiras və ya nifrət onun animası ilə izah edilə bilər (Jung, 2012). Uşağın anima və animus obrazına yerləşən ilk nümunələr analar və atalardır və kişi anasına oxşayan qadınları daha cazibədar gördüyü halda, ana obrazına uyğun gəlməyən qadınları daha iyrənc tapır, qadınlar üçün də eynidir ( Geçtan, 2012). Bir insanın anima və animusunun inkişafının olmaması və ya yox olması bir insanın bir çox davranışını izah edə bilər. İçindəki qadını inkar edən kişi şüurunda yalnız kişi cəhətləri ilə hərəkət edir.Ümumiyyətlə kobud və kişi xarakterli xüsusiyyətlər nümayiş etdirən kişilər buna misaldır.
Kölgə
Kölgə arxetipi insanın öz şüurunda öhdəsindən gələ bilmədiyi bir şeydir.Bunlar şüursuzda ziddiyyətlər yaratdığı üçün özünü ifadə etməyə icazə verilməyən ümumi psixoloji elementlərdir (Jung, 2012). Kölgə insanın əsl və qaranlıq tərəflərini bildirir və cəmiyyətdə xoş qarşılanmadığı üçün şüursuzluqda sıxışdırılmalıdır (Jung, 2012). Kölgə mənfi fiqur kimi görünsə də, müsbət cəhətləri və mənalı məzmunu da var. Bir insanın ilk olaraq özünü tanıma səyahətində qəbul etməli və inteqrasiya etməli olduğu arxetipik element kölgədir (Jung, 2012). Kölgə arxetipi insanın cinsi ilə əlaqəli olan və onun öz cinsi ilə münasibətlərinə təsir edən arxetipdir (Geçtan, 2012). Jung (2012) insanın yuxusunda gördüyü kölgə fiqurunun özü ilə eyni cinsdən olduğunu bildirir. İnsan öz kölgəsini qəbul edərsə, öz cinsi ilə münasibətləri müsbət, kölgə rədd edilərsə mənfi olar (Geçtan, 2012). özümüzdə bəyənmədik Olduğumuza görə rədd etdiyimiz şey kölgəmizdir, kölgəni rədd etmək isə insanın etmək istədiyi, lakin edə bilmədiyi şeyləri, istəklərini, düşüncələrini və heyvani impulslarını boğması deməkdir. Kölgəni rədd etməyin səbəbi cəmiyyətə uyğunlaşmaqdır, ona görə də kölgəni basdıracaq persona meydana çıxır (Geçtan, 2012). Kölgə arxetipi insanların heyvani impulslarını ehtiva etdiyi üçün ilk insanlardan bəri varlığını qoruyub saxlayan güclü arxetipdir, belə ki, vəhşi arzular, şöhrətpərəstlik, qısqanclıq kimi duyğular ilk insanlarda mövcud olub və bu gün də varlığını davam etdirir. Kölgə arxetipindən imtina insan həyatının adiləşməsinə və canlılığını itirməsinə səbəb olur (Geçtan, 2012). Əgər insan sadəcə olaraq sosial qaydalarla yaşayırsa və özünün qaranlıq tərəflərinə məhəl qoymursa, psixopatoloji nəticələr yarana bilər. Məsələn, bir insan mənasız bir həyat sürdüyünü düşünə və sonrakı illərdə depressiya əlamətləri göstərə bilər. Digər tərəfdən, kölgəsindən xəbərdar olan insanın yaradıcılığı inkişaf edə bilər. Kölgəsini qəbul edən insan öz yaradıcılığından istifadə edərək yeni ünsiyyət yollarını tapa bilər. Axı kölgə insanın əsl hisslərini əks etdirdiyi üçün insan özünün bu tərəfini başqa insanlara göstərmək üçün bu ünsiyyət üsullarından istifadə edir. Özünü qəbul edən insan başqalarına daha açıq olur. Zehni enerji gizlətməyə və ya repressiyaya deyil, yaradıcılığa yönəldilir. İnsan artıq enerjisini insanlarla münasibətindən daha çox özünə yönəltməyi bacarır, zehni funksiyası və yaradıcı təfəkkür sürəti yüksəlir. Kölgəsinə bələd olan insan istəklərinin də fərqindədir, bu kölgənin fəaliyyətini tarazlıqda saxlamaq lazımdır, çünki tamamilə öz vəhşi istək və impulslarına uyğun yaşayan insan ancaq qaranlığı görür.O, öz cəhəti ilə idarə olunur və cəmiyyətdə qəbul olunmaya bilər.
Mən (Özüm)
Eqo arxetipi şəxsiyyəti və digər arxetipləri təşkil edən və tənzimləyən elementdir (Jung, 2015). Şəxsiyyəti təşkil edən elementin tərifində anladığım odur ki, həm şüur, həm də şüursuz bir bütöv hesab olunur. Başqa sözlə desək, eqo arxetipi ictimai şüursuzluğun əksi olan arxetiplərin və onların şüurda görünməsinin bütövlükdə şəxsiyyəti formalaşdırmasını təmin edir. Əgər insan harmoniyada hiss edirsə, o, eqo arxetipinin vəzifəsini uğurla yerinə yetirə bilər. Aydınlaşdırır (Jung, 2015). Bu zaman insan öz daxilində harmoniyanın olmadığını hiss edərsə, insanın kölgəsi, personası və anima/animusu tam inteqrasiya olunmadığı və qaranlıq qaldığı üçün eqo arxetipinin öz vəzifəsini tam yerinə yetirə bilməyəcəyini söyləmək olar.
Arxetiplərin psixoterapiya prosesindəki yeri
Psixoterapiyanın ən mühüm məqsədləri fikir vermək və insanın öz potensialından istifadə edib inkişaf etdirməsinə kömək etməkdir. Persona arxetipinə gəlincə, insanın maskasından nə qədər tez-tez və hansı məqsədlə istifadə etməsi, onun daxili aləmini əks etdirə biləcəyi və maskalarından qurtula biləcəyi sahələrin olub-olmaması insan davranışını anlamağa kömək edə bilər. İnsanların maskalarını çıxarıb rahat hiss etdikləri yerlər varsa, buralar onlar üçün təhlükəsiz məkanlardır və insanın ruhi sağlamlığını qorumaq üçün özünü təhlükəsiz hiss etməsi və özü olması vacibdir. İnsanlar öz rollarına çox bağlanarsa, daxili dünyalarından uzaqlaşır, ətraflarından uzaqlaşır və tənhalaşırlar (Geçtan, 2012). Psixoterapiya prosesində persona arxetipinin müsbət və mənfi cəhətlərindən danışılır və müştəri mənfi cəhətləri gördükdə öz daxili aləmindən nə qədər uzaqlaşdığını anlaya bilir. Bu məlumat müştəriyə fikir inkişaf etdirməyə kömək edə bilər. Müştəri anlayış qazandıqca personanın təsiri azalmağa başlaya bilər və beləliklə, terapiyada müştərinin inkişaf etməmiş tərəflərini, yəni potensialını üzə çıxarmaq üçün əməkdaşlıq edilir. Müştərinin personası əslində cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyəcəyini bildiyi tərəflərini gizlətmək üçün istifadə etdiyi maskadır. Beləliklə, terapiya zamanı müştərinin qəbuledilməz tərəflərini, yəni kölgəsini anlamağa çalışmaq lazımdır.
İnsanlar anima və animuslarını tanıdıqda və inkişaf etdirdikdə, kişilər və qadınlar bir çox mövzuda bir-birlərinə yaxınlaşa bilərlər. Kişilər hisslərini gizlətməyib özlərinin mərhəmətli tərəflərini, qadınlar isə onların cəsarətini və döyüşməyə hazır olan tərəflərini göstərdikdə, bir-birlərinə daha da yaxınlaşacaqlar. Əslində hər iki cinsin oxşar hissləri olduğunu gördükdə bir-birlərini daha yaxşı başa düşəcəklər. Kobud və kişi kimi təsvir edilən kişilər
oxumaq: 0
