GİRİŞ
Stressin Əsas Mexanizmləri
Gündəlik həyatımızda stresslə mənfi şəkildə qarşılaşsaq da, ədəbiyyatda yaxşı və pis stress olaraq iki yerə bölünür. Yaxşı stress qısamüddətli və çətin bir işə nail olmaq üçün hərəkət edərkən yaşadığımız stress olsa da; Pis stress, uzun müddət davam edən, emosional olaraq yorucu və insanın nəzarət edə bilmədiyi bir stress növü olaraq adlandırılır. Stress reaksiyasının ən mühüm göstəricisi avtonom sinir sisteminin və hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA) oxunun aktivləşməsidir (McEwen, 2007). Bu iki sistem təbiətdə yırtıcılar və təbii fəlakətlər kimi ölümcül təhlükələrə cavab olaraq aktivləşdirilir. Müasir insanlar bu gün belə ölümcül təhlükələrlə üzləşməsələr də, xüsusilə şəhər əhalisi üçün stress həyatın bir hissəsidir. Bunun səbəbi, yuxarıda qeyd olunan mexanizmlərin hələ də insan beynində mərkəzi rollara malik olmasıdır; lakin bu mexanizmlərin təkamülünə səbəb olan təhlükələrə şəhər həyatında rast gəlinmir. Müasir insanların həyatındakı bu dəyişiklik təkamül prosesində ölüm-dirim məsələsi olaraq qarşılaşdığımız hadisələrin ömür boyu davam edən imtahanlar, səs-küy çirkliliyi, iqtisadi problemlər, sosial təcrid və şəxsiyyətlərarası qarşıdurma kimi faktorlarla əvəzlənməsinə səbəb olmuşdur ( Sapolsky, 2017). Buna görə də şəhər həyatı təbiətdəkindən daha tez-tez ani ölüm təhlükələrini emal etmək üçün inkişaf etmiş bu mexanizmləri işə salır.
Stressə səbəb olan zədələyici və qoruyucu amilləri anlamaq üçün aparılan tədqiqatlar allostatik və allostatik yüklənmə terminlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Allostaz stresli vəziyyət qarşısında özünü tarazlığı (eng. homoestaz) qorumaq üçün stress hormonunun ifrazı kimi proseslərin ortaya çıxmasını müəyyən edərkən; allostatik yüklənmə bədəndə allostatikin vurduğu zərəri təsvir edir (McEwen, 2007). Bu zərərlər allostatik proseslərin pozulması nəticəsində, xüsusən də stress hormonunun istehsalı dayandırılmadıqda baş verir. Bununla belə, stressin yaratdığı pozğunluqlar qeyd olunan avtonom sinir sistemi və HPA oxu ilə məhdudlaşmır. Fərdlərin yaşadığı stresli hadisələrin hipotalamus vasitəsilə bütün korteksdə nümayəndəlikləri var; diqqət və qərar qəbul etmə kimi yüksək səviyyəli bilişsel fəaliyyətlər O, hətta meydana gəldiyi frontal sahədə də zərər verə bilər (McEwen, 2007). Bu vəziyyət insanların erkən həyatda stress pozğunluğu ilə mübarizə aparmasına səbəb olur və stresli-travmatik hadisələr yaşayır və eyni zamanda insanların idrak funksiyalarının pisləşməsinə səbəb olur (Brunson et al., 2005).
Yaşlanma və stress arasındakı əlaqəni araşdıran tədqiqatçılar hava şəraitinin təsiri fərziyyəsini irəli sürmüşlər (McEwen, 2007; Sapolsky, 2017). Bu fərziyyə ilə tədqiqatçılar stresli hadisələrin qocalmanı sürətləndirdiyini irəli sürdülər. Məsələn, Gerlach və McEwen (1972) yaddaş, məkan və kontekstual yaddaşın işləndiyi hipokampal formalaşmada adrenal steroidləri müşahidə etdilər. Bu müşahidə göstərdi ki, stress reaksiyası nəticəsində ortaya çıxan amillər yaddaşın saxlandığı və işləndiyi beyin sahəsinə təsir göstərir. Hipokampus HPA oxunun stress reaksiyasının dayandırılmasında iştirak edir və məlumdur ki, hipokampusun zədələnməsi daha uzun HPA oxu cavablarına, eləcə də bu dayandırma vəzifəsində pozulmalara səbəb olur (Herrman & Cullinan, 1997; McEwen 2007-dən sitat gətirilmişdir). Bu qocalma və stress (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986) glutocorticoid şəlalə (tr. glutocorticoid şəlalə) fərziyyə gətirib çıxardı. Bu fərziyyə, yaşlanma ilə adrenal korteksdə ifraz olunan qlutokortikoid hormonun bu ifrazat prosesini dayandıran beyin nahiyələrində zamanla yığılan zədələnmələrə səbəb olduğunu və bu zərərin yaşla birlikdə ifrazatın dayandırılması prosesində pozulmalara səbəb olduğunu göstərir (Şəkil 1). Tədqiqatçılar 1986-cı ildə siçovullar üzərində aparılan araşdırmalarda primatlar və insanlardakı tapıntıların etibarlılığını göstərməsələr də, sonrakı araşdırmalarında fərziyyənin etibarlı olduğu göstərildi (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986; McEwen, 2007). Eynilə, Lupien et al. (1998; McEwen-dən (2007) sitat gətirildi) tüpürcək kortizol səviyyəsi ilə hipokampus həcminin azalacağını proqnozlaşdırdı və bunu hipokampusla əlaqəli yaddaş tapşırıqlarında zəif performansla əlaqələndirdi. Əlbəttə ki, beyin mürəkkəb bir sistemdir və qlutokortikoidlərin miqdarına və sərbəst buraxılmasına təsir edən bir çox amillər var. Bu amillərdən biri 11-Hidroksisteroid Dehidrogenaz-1 (11-HSD1) fermentidir. Bu ferment 11-dehi deaktiv edilir O, drokortikosteronu yenidən aktivləşdirir və onu kortikosterona və kortizonu kortizola çevirir. Başqa sözlə, beyində 11-HSD1 miqdarının artması stress reaksiyasına səbəb olan və stress reaksiyasına səbəb olan təsirsiz maddələri yenidən aktivləşdirir (McEwen, 2007). Yau və başqaları. (2001) genetik olaraq silinmiş 11-HSD1 olan siçovulların təbii fenotipli siçovullara nisbətən daha az yaşa bağlı bilişsel disfunksiyaya malik olduğunu göstərdi.
Uşaqlıq dövründə mənfi təcrübələr və stress
İndiyə qədər onların neyrobioloji əsasları müzakirə etdiyimiz amillərə əlavə olaraq, insanın və ya heyvanın təcrübələri də stressin səbəb olduğu qocalmağa kömək edir (McEwen, 2007). İşdə, məktəbdə və ya romantik bir münasibətdə yaşanan müsbət və mənfi hadisələr insanların hadisələrə reaksiyalarına mənfi və ya müsbət təsir göstərə bilər. Məsələn, romantik bir münasibətdə xəyanətə məruz qalan insanların sonrakı münasibətlərində davranışları bu təcrübələrə görə formalaşacaq. Erkən yaşda yaşanan təcrübələr bu formalaşmaya daha ciddi təsir göstərir (McEwen, 2007). Felitti və başqaları. (1998) erkən ölüm və hipertansiyon kimi risk faktorları ilə mənfi uşaqlıq təcrübəsini əlaqələndirdi. ABŞ-da (ABŞ) bu araşdırmada iştirak edən 9508 nəfərin 52,1%-i araşdırmada təsvir edilən mənfi təcrübələrdən birini yaşadıqlarını bildirib. 4 və ya daha çox mənfi uşaqlıq təcrübəsi (CSF) kateqoriyasını yaşayan şəxslərin narkotik istifadəsi, intihara cəhd və depressiya diaqnozu qoyulması kimi əhəmiyyətli risk faktorlarından birinə müraciət etmə ehtimalının 4-12 qat daha çox olduğu bildirilmişdir. Bu tədqiqatlar göstərir ki, erkən yaşlarda stress mexanizmindəki balanssızlıq bir çox ölümcül risk faktorları ilə əlaqələndirilir.
Məlumdur ki, ABŞ-da psixiatrik müalicə alan xəstələrin demək olar ki, hamısı uşaq ikən zorakılığa məruz qalıb (Kaufman, 1999). Bu uşaqlar yetkinlik dövründə sağlam uşaqlara nisbətən TSSB riski daha yüksəkdir. Əvvəlki bölmədə müzakirə edilən neyrobioloji amillərlə bağlı başqa bir tapıntı da Kaufmanın (1999) bu hesabatında ifadə edilmişdir. De Bellis və Putnama (1994) görə, zorakılığa məruz qalan uşaqların sidiyi zorakılığa məruz qalmayan uşaqlarla müqayisə edilir. daha yüksək kortizol səviyyələri aşkar edilmişdir. Bu onu göstərir ki, əvvəllər qeyd olunan HPA oxu zorakılığa məruz qalan uşaqlarda daha aktivdir və onun stress reaksiyasını maneə törətmə funksiyası pozulur. Bu tapıntılar, həmçinin sağlam insanlar tərəfindən normal qəbul edilən hadisələri zorakılığa məruz qalan uşaqların təhdid kimi qəbul etməsi ilə izah edilə bilər. Paralel olaraq, körpə siçovullar üzərində aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, analarına qulluqda pozuntular ciddi psixoloji təsirlərə malikdir (McEwen, 2007). Məsələn, ana qayğısından məhrum olan balaların daha tez öldüyü və idrak qabiliyyətinin daha tez geriləməsi göstərilmişdir. Bundan əlavə, ana qayğısı olmayan siçovullarda kəşfiyyat davranışının azaldığı müşahidə edilmişdir (McEwen, 2007). Yaxşı ana qayğısına malik olan balaların neofil davranışa meylli olduğu aşkar edilmişdir (Cavigelli & McClintock, 2003). Əksinə, ana qayğısından məhrum olan nəslin neofobik siçovullar olduğu göstərilmişdir. Neofobik siçovulların HPA oxunun daha həssas olduğu və onların yeni vəziyyətlərdə kəşfiyyat davranışının azaldığı göstərilmişdir (McEwen, 2007). Bir araşdırmada siçovullara qorxu kondisioner metodundan istifadə edərək qoxu və elektrik şoku arasındakı əlaqə öyrədilmiş və qoxu ortaya çıxdıqda siçovulların kortikosteron səviyyələri artırılmışdır (Sullivan et al., 2000). Bu araşdırmanın davamında siçovul balalarının anaları yanlarında qaldı və yenidən qoxu stimullaşdırıcısı verildi. Anaları ilə birlikdə siçovulların HPA oxunun inhibə edildiyi və stress reaksiyasının baş vermədiyi müşahidə edilmişdir. Bu, ananın varlığının stressi azaltdığını sübut etdi.
İndiyə qədər müzakirə olunan stressorların həm qısamüddətli, həm də xroniki təsirləri var. Məsələn, mətbəxdə görülən bir tarakan dərhal stress reaksiyası yaradır və ürək döyüntüsünü və qan təzyiqini yüksəldir. Bu cavab bir müddət sonra uyğunlaşır və bu cavabların uzun müddət ortada qalmasının qarşısını alır. Bununla belə, stress reaksiyasının xroniki ortaya çıxması davamlı olaraq qan təzyiqi və ürək dərəcəsini artırır və bu, zamanla emboliya kimi patofizyoloji nəticələrə səbəb olur (McEwen, 2007).
Bu məqamda məqalənin əvvəlində qeyd olunan allostaz və mahiyyət Nge anlayışlarına qayıdırıq. Yuxarıda qeyd olunan kəskin və xroniki stress reaksiyalarını əslində orqanizmin müdafiə mexanizmidir. Lakin stresli hadisələrdə, xüsusən də insanların mürəkkəb sosial dünyasında qeyri-müəyyənliklər bu qorunma mexanizmini sabitsizləşdirir. Bu tarazlığın pozulması yuxarıda qeyd olunan heyvan araşdırmalarında da müşahidə olunur. Laboratoriya heyvanları uzun müddət gərgin stress reaksiyasına səbəb olacaq hadisələrə məruz qaldıqda, stress mexanizminin öz-özünə tarazlığa qayıtması çətinləşir. Bu eksperimental vəziyyət insan-stress əlaqəsini laboratoriyada öyrənməyə imkan verdi. Sözügedən tədqiqatların hamısında allostatisin normadan yüksək olduğu görülür. Göründüyü kimi, insanın və ya heyvanın anlıq idarə edə biləcəyi və ya məna verə biləcəyindən qat-qat yüksək intensivliyə malik stresli hadisələr, beyindəki mexanizmlərin tarazlığı bərpa etmək üçün lazım olan əks hərəkətləri normaldan daha yüksək yerinə yetirməsinə səbəb olur. HPA oxuna təsir edən bu allostatik faktorların isə uzun müddətli şərtlərdə stress tənzimləməsinin baş verdiyi hipokampus və frontal korteks kimi bölgələrdə zərər verdiyi görüldü.
Yuxu və Stress
Bu vəziyyətə misal olaraq stressin yaratdığı yuxusuzluğu göstərmək olar (McEwen, 2007). Allostat, zəif yuxu keyfiyyətini və yuxusuzluğun səbəb olduğu stress reaksiyasını aradan qaldırmaq üçün proinflamatuar sitokinlərin istehsalına səbəb olur. Ancaq yuxusuzluğun və keyfiyyətsiz yuxunun ən çox yayılmış səbəblərindən biri stressin özüdür. Stressin yaratdığı bu yuxusuzluq nəticəsində yaranan allostatik yük sağlamlıq baxımından da zərərli vəziyyətlərə gətirib çıxarır. Buna görə də, yuxusuzluğun səbəb olduğu stressin inhibe edilməsinə cavab stresin artmasına səbəb olur. Bunun səbəbi beyinin həm bütün bu prosesləri idarə edən mexanizm, həm də bu mexanizmlərin yaratdığı vəziyyətlərdən təsirlənən bir element olmasıdır. Beyində neyroendokrin, immun və vegetativ sistemlər tənzimləndiyi üçün beyində stressin yaratdığı dəyişikliklər sağlamlığa çoxlu müxtəlif təsirlərə səbəb olur (McEwen, 2007). Məsələn, yuxu müddətini 4 saata endirmək insanlarda təzyiqi artırır,
oxumaq: 0
