Epigenetika DNT ardıcıllığında dəyişikliklər nəticəsində yaranmayan, eyni zamanda irsi olan gen ifadəsindəki dəyişiklikləri öyrənən elm sahəsidir. Həyat tərzi, yemək vərdişləri və idman kimi ətraf mühit faktorları genlərin aktivliyini azaltdıqda və ya artırdıqda meydana gələn pozğunluqları araşdırır. Başqa sözlə, genlərin DNT ardıcıllığında heç bir dəyişiklik olmadan çox işləməsi və ya kifayət qədər işləməməsi nəticəsində yaranan vəziyyətlərdir. Son on ildə aparılan araşdırmalar nəticəsində epigenetik hadisələrin xüsusilə yüksək səviyyədə təşkil olunmuş canlılarda çox əhəmiyyətli təsirlərə malik olduğu anlaşılmışdır.
Hüceyrə differensiasiyası zamanı baş verən gen ifadəsində baş verən dəyişikliklərdə epigenetik fenomen mühüm rol oynayır, xüsusən də canlıların embriondan yetkinliyə qədər inkişaf prosesində müşahidə olunur. Gen ifadəsindəki bu dəyişikliklər gen sıxışdırıldığında və ya aktivləşdirildikdə və DNT müxtəlif epigenetik vəziyyətlərdə müxtəlif xromatin strukturlarına seçici şəkildə paketləndikdə baş verir. Epigenetik hadisələrin ən çox öyrənilən iki növü DNT metilasiyası və histon modifikasiyasıdır. Bu iki hadisənin bir-biri ilə əlaqəli və geri çevrilə biləcəyi düşünülür.
Epigenetik modifikasiyalar kritik böyümə dövrlərində qidalanma ilə xəstəliyə səbəb ola biləcək gen ifadəsindəki dəyişikliklər arasında potensial əlaqə təmin edir. Buna görə də epigenetik işarələrin ətraf mühit, qidalanma və xəstəliklər arasında mexaniki əlaqə təmin etdiyi hesab edilir. Qida maddələri və bioaktiv qida komponentləri ya DNT metilasiyasını və histon modifikasiyasını kataliz edən fermentləri birbaşa inhibə edərək, ya da bütün fermentativ reaksiyalar üçün tələb olunan mövcud substratları dəyişdirərək epigenetik hadisələrə təsir göstərə bilər.
Məsələn, yaşıl çay yarpaqlarında olan folat, qəhvə, taxıl taxılları, gavalı və kivi meyvələrində olan sinnamik turşu, yaşıl çaydan əldə edilən epiqallokateşin-3-qallat (EGCG) kimi fenollar, resveratrol qırmızı üzüm və onun məhsulları, xaçqabağı tərəvəzlərdə olan izotiyosiyanat və sulforafan, kətan toxumunda olan liqnanlar, selen və bəzi vitaminlər epigenetik qida elementləri hesab edilir.
Canlı orqanizmin nizamlı işləməsi DNT-nin sabit şəkildə saxlanmasını təmin edir. və gen ifadəsi qeyri-təbii olaraq dəyişmir, başqa sözlə, eyni olaraq qalır. Bu dəyişikliklər sitotoksik və kanserogen təsirlərə səbəb olan kimyəvi və ya metabolik mutasiyalara və dəyişikliklərə səbəb ola bilər (Portela və Esteller, 2010).
DNT ardıcıllığından asılı olmayaraq gen ifadəsində baş verən irsi dəyişikliklərə "epigenetika" deyilir. Bu termin 1940-cı illərdə Conrad Waddington tərəfindən "genotipin inkişaf zamanı fenotipi necə yaratdığını öyrənən elm sahəsi" kimi müəyyən edilmişdir (Dolinoy, 2007; Waddington 1940). Bu gün bu termin "mitoz və/yaxud meiozla miras qala bilən və DNT ardıcıllığı ilə izah edilə bilməyən gen funksiyasındakı dəyişikliklər" kimi müəyyən edilir (Youngson və Whitelaw, 2008). Bu dəyişikliklərin bəziləri həyat boyu əldə edilə bilər, bəziləri geri çevrilə bilər, lakin qismən sabitdir (Bishop və Ferguson, 2015). Tədqiqatlar insanların qidalanma vərdişləri ilə epigenetik dəyişikliklərə səbəb olan gen ifadə dəyişiklikləri arasında əlaqənin mövcudluğunu ortaya qoydu.
Göstərildi ki, ananın qidalanma vəziyyəti və atanın qidalanma vərdişləri xüsusilə hamiləlik dövründə qeyri-infeksion xəstəliklərin (şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri, doğulmamış uşaqlarda piylənmə və xərçəng) (Supic et al., 2013; van Dijk et al., 2015) Məlumdur ki, epigenetik dəyişikliklərə bağlı xəstəliklərin, xüsusən də ürək-damar xəstəlikləri və piylənmənin tezliyi azala bilər və Selenium, vitamin E, sink, omeqa 3, α-linoleik turşu, polifenol, fol turşusu və izotiyosinat kimi birləşmələri ehtiva edən qidalar yeyərək xərçəngə səbəb olan epigenetik dəyişikliklərin qarşısını almaq olar.
Bu əlavələr yalnız həkim tərəfindən təyin edilməli olan reçeteli dərmanları ehtiva edir. Müayinədən və lazım olduqda testlərdən sonra tətbiq edilməlidir.
oxumaq: 0
