Uçqunda heç bir qar dənəciyi baş verənlərə görə məsuliyyət daşımır.
“Əli 9 yaşlı üçüncü sinif şagirdidir. Onun kompüter mühəndisi olan əmisi oğlu var. Onunla birlikdə olanda əmisi oğlu ona peşəsindən, harada işlədiyindən çox danışır. Əli də kompüter mühəndisi olmaq istəyir, amma kiçik bir problemi var; Onun bu dövr qiymətləri çox da yaxşı deyil. Səhərisi gün ev tapşırığını edib məktəbə gətirməli olsa da, yerinə yetirmir. Məktəbdən evə hansı kitabı gətirməli olduğunu unudur. Bəzən ev tapşırığını edir, amma çantasına qoymağı unudur. Çantasına qoysa belə, müəllimə verməyi unuda bilər. Bir sözlə, Əli ev tapşırığına kifayət qədər məsuliyyətlə yanaşmır.”
Hər gün bu və digər bu kimi hallarla qarşılaşanda ağlınızdan nə keçir? Əgər övladınız razılaşdığınız halda öz öhdəliklərini yerinə yetirməyə laqeyd yanaşırsa və əvəzində siz onun ev tapşırığını məktəbə gətirirsinizsə, bu, məsuliyyət məsələsinin vurğulanmasına ehtiyac olduğunu bildirir.
HİSSİNİN İNKİŞAFİ. UŞAQLARDA MƏSULİYYƏT
Məsuliyyət;
1) Qaydalara riayət etməklə,
2) Üstünlüklərin və ya seçimlərin nəticələrinə dözmək,
3 ) Başqa insanlara və onların hüquqlarına hörmət etmək,
.
Fərdi fərqlər olsa da, məsuliyyət əldə etməyə yönəlmiş hər bir prosesin “əsas” və “dəyişməz” elementləri var. Bunlar;
- Məlumatlandırma: Uşağın davranışında arzu olunan dəyişikliyin baş verməsi üçün uşağa bu dəyişiklik barədə məlumat verilməlidir. Səbəbləri haqqında məlumat vermək vacibdir ki, bu dəyişikliyi ehtiyac kimi görə bilsin.
Qaydaların niyə tərtib edildiyi və məsuliyyətin vacibliyi izah edilməlidir. Uşaqlar nə üçün müəyyən tapşırıqları yerinə yetirməli olduqlarını bilsələr, ailələrinə nə zaman kömək etməli olduqlarını və nə vaxt müstəqil hərəkət edə biləcəklərini öyrənəcəklər.
- İzləmə: Sonra məlumat, uşağın hərəkətləri nəzərə alınır.Ona davranışı göstərməsi üçün bir qədər vaxt vermək lazımdır. Bu müddət ərzində aparılan təqib nəticəsində məsuliyyətli davranışın baş verib-vermədiyinə, nə vaxt baş verdiyinə, davranışın hansı vaxtlarda yerinə yetirilməsinə/edilməməsinə diqqət yetirilməlidir.
- Əlaqə: Müəyyən müddətdən sonra gedişat barədə məlumat vermək lazımdır. İstənilən məsuliyyətli davranışların sayında artım olarsa, müvafiq möhkəmləndirmələrlə motivasiya edilməlidir.Gözlənilən məsuliyyətli davranışın ortaya çıxmasında problemlər varsa, bu problemlər və onların mümkün səbəbləri uşaqla paylaşılmalıdır.
- Xatırlatma: İstədiyiniz davranış baş vermirsə, xatırlatma prosesi təkrarlanmalıdır. Yenidən məlumatlandırma ilə başlayan bu proses davranış nizamlanana qədər davam etməlidir.
Yuxarıda təsvir edilən bu elementlər təkcə məsuliyyətin əldə edilməsi prosesinə aid deyil; Bunlar təməl vərdişlərin qurulmasında, qayda-qanunların müəyyən edilməsində, bir sözlə, həyatımızı təşkil edəcək hər cür tədbirdə yer almalı olan elementlərdir və davranışlar ancaq qətiyyətli və səbirli bir rəftarla yanaşmaqla müəyyən edilə bilər.
< br /> Məsuliyyətin inkişafı uşaqdan uşağa dəyişir. Bununla belə, biz bunu ümumi inkişaf xüsusiyyətləri baxımından qiymətləndirdiyimiz zaman, uşaqların evdə yerinə yetirə biləcəkləri vəzifələri bilmək bizə gözləntilərimizi tənzimləməyə kömək edə bilər. Uşaqlara məsuliyyət öyrədərkən motivasiyanı unutmaq olmaz. Onlara etməkdən zövq alan və nəticədə xoş və tərifəlayiq bir vəziyyət yaradan davranışlarla bağlı məsuliyyətləri öyrətmək daha asan olacaq. Məsələn, süfrəni yığmağa kömək etmək onu təmizləməyə və yığışdırmağa kömək etməkdən daha əyləncəlidir.
Buna uyğun olaraq;
6 yaş;
- Soyunma və soyunma tək,
- Süfrədə tək yemək,
- Oyuncaqları götürmək bacarığı,
- paltarları yardımla qatlama,
- Əlləri təmizləmək və üz,
7 yaş; (yuxarıdakılara əlavə olaraq)
- Çantanı hazırlamaq,
- Başladığı işi başa çatdırmaq,
- Quş və balıq kimi heyvanlara yem vermək,
- Layihələr və ev tapşırıqları hazırlamaq,
- Dişlərini fırçalamaq,
8 yaş; (yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq)
- Özünə qulluq etmək və xatırlatmadan otağı səliqəyə salmaq,
- Məktəbdən mesajları çatdırmaq bacarığı si,
- Dərslərlə bağlı məsuliyyət daşımaq bacarığı,
9-11 yaş arası; (yuxarıda qeyd olunanlara əlavə olaraq)
- .Maraqlarını müəyyən etməyi, vaxtını planlaşdırmağı və gündəlik proqramlar qurmağı bacarmaq,
- .Vaxtından düzgün istifadə etmək.
- .Evə yaxın yerlərə getmək,
- Dostlarla yaxşı münasibət qurmaq,
- Alış-veriş.
Məsuliyyət hissi nəzərə alınsa da. müəyyən vəzifələri yerinə yetirmək üçün zəruri bacarıq.Əslində söhbət fərdin öz bacarıqlarını inkişaf etdirməsindən və öz hərəkətlərinin nəticələrindən xəbərdar olmasından gedir. Məsuliyyət hissi ilə özünə inamın inkişafı arasında çox güclü əlaqə var. Uşağın öz ehtiyaclarını təkbaşına ödəmək qabiliyyətini qazandığı üçün valideynlərindən və ya digər böyüklərdən asılılığı tədricən azalır. Uşaq öz hərəkətlərinin nəticələrini hiss etdikcə və inkişaf etməkdə olan bacarıqlarından istifadə etdikcə, özünə inamı artır. Bacarıqlarından istifadə etmək və inkişaf etdirmək imkanı verilməyən uşaqlarda məhdud səriştə və özünə inam hissi yaranacaq.
Uşaqlara məsuliyyət nə vaxt və necə öyrədilməlidir?
İlk addımlar çətin olsa da, uşaqlar öz ehtiyaclarını özləri qarşılaya biləcəklərini başa düşdükcə, özlərinə inamları artacaq.
Əslində, bu sualın cavabı onların inkişaf dövründə gizlidir. Bir valideyn olaraq övladınıza təkbaşına bacardığı hər şeyə nail olmaq imkanı verin. Bacarıqlar istifadə ilə yaxşılaşır. Yeyə bilən uşağı qidalandırmağa davam etmək onun həm bacarıqlarının inkişafına, həm də bacarıq duyğusuna zərər verə bilər. Çünki nəyəsə nail olduğumuzu görməkdən həzz aldığımız kimi, eyni həzz hissi uşaqlara da aiddir. Valideynlər olaraq bu sevinci yaşamaqda onlara dəstək olmaq vacibdir.
Valideynlərin məsuliyyət qazanmasında üzərinə düşən digər rol arzu olunan davranışları nümayiş etdirən fərdlər olmaqdır. Uşaqlar çox yaxşı müşahidə qabiliyyətinə malikdirlər. Valideynlər üçün uşaqlarına öyrətmək istədikləri davranışları modelləşdirmələri üçün təsirli bir üsuldur. Valideynlər zorla, istəksizcə və ya gündəlik həyat öhdəliklərinə etinasız yanaşsalar, uşaq üçün məsuliyyətdən qaçmaq olar. Bu, qarşılanması lazım olan vəziyyətlər demək olacaq.
Uşaqlar “yaşayaraq və etməklə” öyrənirlər. Buna görə də məsuliyyət hissini inkişaf etdirməyin ən təsirli üsullarından biri uşağa davranışının nəticələrini yaşamaq imkanı verməkdir. Valideynlər ümumiyyətlə övladlarını mənfiliklərdən qorumaq instinkti ilə həyatını asanlaşdırmağa çalışırlar. Bütün bunlar qısa müddətdə uşağı mənfi nəticələrdən qoruyacaq kimi görünsə də, təəssüf ki, uzun müddətdə şəxsiyyətin inkişafına və özünə inamına mənfi təsir etmək riskini daşıyır. Əgər kimsə hər gün sizin üçün işinizi görsəydi, işinizi görmək üçün səy göstərərdinizmi? Təbii ki, uşaqlar valideynlərinin dəstəklədiyi bacarıqları inkişaf etdirməyə ehtiyac duymurlar, daha doğrusu, bunu hiss etmirlər, amma bir gün valideynlərin dəstəyi azaldıqda, onlar böyük çətinliklərlə üzləşəcəklər. Çünki vaxtında formalaşmayan bacarıqlara yiyələnmək üçün daha çox səy sərf etmək lazımdır. Hər yeni bacarıq yöndəmsiz cəhdlərlə başlayır. Buna görə də, uşaqlar məsuliyyətləri öyrənərkən vaxta və valideynlərin səbrinə ehtiyac duyurlar. Özü yeməyə başlayanda yeməyini yerə tökməsi və ya stəkanı daşıyarkən yerə atması normaldır. Belə hallarda valideynlərin tənqidi yanaşması, “qoy töksünlər, sən bacarmazsan” kimi rəylər vermək və ya daha sürətli nəticə əldə etmək istədikləri üçün özləri bunu etmək məsuliyyətin öhdəsindən gəlməyə mane ola bilər.
TÖVSİYƏLƏR...
Müsbət rəy: Hər bir yeni davranışın öyrənilməsi və təkrarlanması, onun möhkəmlənməsi və vərdiş halına gəlməsi üçün müsbət rəy lazımdır. Valideynlərin diqqəti və razılığı arzu olunan davranışları öyrənmək üçün açardır. Uşaqlar hər zaman müsbət diqqətdən dəstək almırlar, bəzən valideynlərinin qəzəbləndiyi və bəyənmədiyi davranışlar sərgiləyirlər və ya mənfi diqqət görərək arzuolunmaz davranışlar sərgiləyirlər. Burada uşaqlara nə etməməli olduqlarını deyil, nə etməli olduqlarını söyləmək vacibdir. Mənfi olmaq istəmədən mənfi davranışı gücləndirə bilər. Ancaq yaxşı, doğru və lazımlı olduğunu düşündüyümüz davranışları görüb onları tərifləmək üçün enerji sərf etmək daha məhsuldar olardı. Uşaqlar valideynlərinin diqqətini və razılığını istəyirlər. Müsbət davranışa diqqət yetirmək Müvafiq rəy vermək arzu olunan davranışı yaxşılaşdırmağın ən təsirli yoludur. Uşağınız qardaşını ağladıqda hirslənmək əvəzinə onunla sakit oynadığı zaman ona maraq göstərsəniz, istədiyiniz davranışa maraq göstərmiş olarsınız. Bu, təbii ki, mənfi davranışa yol vermək demək deyil. Siz yalnız inkişaf etdirmək istədiyimiz davranışı dəstəkləməli və gücləndirməlisiniz.
Bütün hissələrə bölünməsi: Uşağınıza hansı davranışı öyrətmək istəsəniz, mümkün olan ən sadə addımdan başlayın. . Hətta böyüklər dağınıq otağa girərkən haradan başlayacağını bilmədən ümidsizliyə düşə bilər. Əgər uşağınızın otağını səliqəyə salmasını istəyirsinizsə, ilk növbədə tapşırıqları yerinə yetirin. Birinci addım oyuncaqları qutularına yerləşdirmək, ikinci addım çirkli və təmiz çamaşırları ayırmaq, çirkli paltarları çirkli səbətə, təmiz paltarları isə aid olduğu yerə qoymaq ola bilər.
Seçmək şansının verilməsi:Uşaqların öz həyatlarında söz sahibi olurlar.Əgər siz onlara
olmalarını təmin etsəniz, onlara verdikləri qərarlar üçün məsuliyyət götürməyə və özlərinə inamlarını inkişaf etdirməyə kömək edəcəksiniz. Onlara uyğun olanı seçmək bacarığını əldə etmək vacibdir. Bundan əlavə, alternativlər arasında seçim etmək şansı olduqda, qərarı qəbul etmək və həyata keçirmək ehtimalı daha yüksəkdir. Təbii ki, seçim etmək üçün alternativləri valideynlər müəyyənləşdirə və məhdudlaşdıra bilər.
Hər şeyin öz yeri olsun: Evdəki hər bir əşyanın müəyyən yeri olduğunu bilmək uşaqlara ətraf mühiti səliqəli saxlamağa kömək edin. Harada olduğunu bilmək uşağa güc verir. Səliqəli ev mühiti uşağa mütəşəkkil olmağı öyrənməyə kömək edir. Amma daha önəmlisi, bu nizamın təmin olunmasında uşağın da rolu olmalıdır. Çirkli şalvarlarını çirkli səbətə atmaq, oxuduqları jurnalı qəzet tutacağına qoymaq, şirə şüşəsini yenidən soyuducuya qoymaq kimi gündəlik həyatda da uşaqların vəzifələri olmalıdır.
Modelləşdirmə:Bir çox davranışlarda olduğu kimi, məsuliyyət maarifləndirmə prosesində böyüklərin nümunəvi davranışı vacibdir. Böyüklərin öz öhdəliklərinə lazımi diqqət yetirməsi uşaqların diqqətini cəlb edir və onların münasibətlərini müşahidə edərək daha yaxşı öyrənməyə kömək edir.
oxumaq: 0
