Şəxsiyyət təkcə irsi olan xüsusiyyətlər deyil, həm də ətraf mühitin insana verdiyi bütün xüsusiyyətlərdir. İnsanın ilk mühiti onun ailəsidir, ona görə də şəxsiyyətin inkişafı ilk olaraq ailədən başlayır. Uşaq davranış nümunələrini burada yaşayaraq öyrənir. Uşaq burada doğru ilə yanlışı, günah və yaxşı əməlləri, sevgini, hörməti və digər ictimai dəyərləri mənimsəyir. Ailə uşağın psixoloji, sosioloji və fizioloji ehtiyaclarını ödəyir. Burada müstəqillik, aidiyyət, məsuliyyət və paylaşma kimi həyatı boyu ehtiyac duyduğu şeyləri görür. ("Şəxsiyyətin sağlam təməlləri bu mühitdə qoyulur. Sevgi ilə böyüyən uşaq başqa insanlara güvənməyi və onlara sevgi ilə yanaşmağı öyrənir. Əsas güvən hissi belə bir mühitdə inkişaf edir, yetkinləşir və ömür boyu davam edir. Qarşılıqlı əlaqə ailə daxilində fərdlərin sayı uşağın ailə daxilindəki mövqeyini müəyyən edir. Uşaq sosialdır "Fərd olaraq özünə model axtarır və onu ailəsində tapır. İlk modellər valideynləridir. Ailə ən önəmlidir. uşağın şəxsiyyət inkişafında bir addımdır." (Kırkıncıoğlu, 2003) Valideynləri təqlid etmək bu dövrdə başlayır. O, körpəlikdən uşaqlığa keçərkən yeni bacarıqlar öyrənməyə və davranışlarına nəzarət etməyə başlayır. Bu dövrdə ailənin yanlış rəhbərliyi uşağın inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Valideynlər bəzən düşünə bilər ki, uşağa çox şey vermək onu daha çox inkişaf etdirəcək, əksinə, bu, uşağın inkişafına mane olur. Bəzən lazım olduğundan az verərək nalayiq davranışlara səbəb olurlar. Fərdin şəxsiyyətinin formalaşmasında ən mühüm amil onun ailəsidir. Valideyn-övlad arasındakı ünsiyyət uşağın davranışına təsir etməklə yanaşı, gələcək davranışını da formalaşdırır. Yeşilyaprakın (1989) fikrincə, valideyn münasibətinin şəxsiyyətə təsiri uşağa tətbiq edilən mükafat və cəzalarla aydın olur. Ailədə münasibət əsasən valideynlərin bir-birinə və uşağa münasibətindən asılıdır.
1.Ana-övlad münasibəti
Uşağın ana bətnində başlayır. Körpənin təpik atması və ananın əlini qarnına qoyması körpənin sakitləşməsi ilə ana-uşaq münasibətində fiziki təmasın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Uşaq ananın qoxusunu və hərarətini tanıyır; bu, əslində danışa bilməyən körpənin ana ilə ünsiyyət qurma üsuludur. Günalp'a (2007) görə, ünsiyyət olmaması və ya əlavə Xəstəliyin olması uşağın sonrakı yaşlarda davranış pozğunluqları göstərməsinə səbəb ola bilər. Bu dövrdə anaları ilə kifayət qədər vaxt keçirə bilməyən uşaqlarda zehni və sosial inkişafda gerilik və ya gerilik ola bilər. Ananın körpənin ağlayanda ac və ya ac olduğunu başa düşməsi və lazım gəldikdə onun ehtiyaclarını qarşılaması körpədə güvən hissi yaradır.
2.Ata-övlad münasibəti
Hazırda analar çox çalışırlar.Atanın həyatında daha çox iştirakı ilə onun rolu və effektivliyi artmışdır. Bu vəziyyət ata-övlad və ana-övlad qarşılıqlı əlaqəsi baxımından hansı fərqlərin ola biləcəyi sualını gündəmə gətirib. Uşağın inkişafında ana və atanın rolları bir-birini tamamlayır. Valideynlər şəxsiyyətin müxtəlif aspektlərinə təsir göstərirlər. Erkən uşaqlıqda qız atasına, oğlan anasına heyran olur, amma oğlan atası, qız isə anası kimi olmaq istəyir. Valideynlər nümunə olduğu üçün oğlan atası kimi təraş etmək, qız isə anası kimi yemək bişirmək istəyə bilər. O dövrdə ata güclə rəmzləşirdi, “atam hamıdan güclüdür, atam hər kəsə qalib gələ bilər” fikri var idi. Uşağın o dövrdə güc nümunəsi olan ata ilə eyniləşməsi uşaqda inam hissi yaradır. Günalpın (2007) fikrincə, ata məhrumiyyəti uşağın psixo-seksual inkişaf dövrünə mənfi təsir göstərir. Atası olan və olmayan oğlanlar müqayisə edildikdə, atasız uşaqların həmyaşıdları ilə münasibətlərinin zəif olduğu, məktəbdə uğurlarının aşağı olduğu, kişi davranışlarının daha az olduğu müşahidə edilmişdir. Uşağın hər bir inkişafında valideyn münasibəti vacibdir. Şəxsiyyətin inkişafı ömür boyu davam etsə də, şəxsiyyətin təməli uşaqlıqda qoyulur. Valideynlərin və digər ailə üzvlərinin uşaqla qarşılıqlı əlaqəsi uşağın şəxsiyyətinə və davranışına təsir göstərir. Valideynlərin uşağa münasibəti dörd başlıq altında müzakirə olunur: “demokratik, avtoritar, həddindən artıq qoruyucu və laqeyd”.
Demokratik valideyn münasibəti: Valideyn münasibətləri arasında ən ideal olanıdır. , burada önəmli olan sevgi və nizam-intizamdır. Belə valideynlər övladlarına dəstək olurlar, lakin onlara məhdudiyyətlər qoyaraq onları idarə etməyə çalışırlar. Onlar uşaqları ilə maraqlanır, onları dinləyir və edirlər Əgər belədirsə, onlar da öz fikirləri ilə məsləhətləşirlər. Evin sərhədləri aydın şəkildə ifadə edilir və uşağa öz hisslərini ifadə etmək imkanı verilir. Ailənin də aydın sərhədləri var və uşağa sevgi və dəstək verilir. Bu cür münasibətə malik ailələrin uşaqları ailələrini sevən və hörmət edən, həm də ailələrindən asılı olmayan fərdlərdir. Uşaq öz hisslərini və düşüncələrini ifadə edir və ona hörmət edilməsini gözləyir. Ailə yalnız uşağa rəhbərlik edir və uşağın öz ideyalarını həyata keçirməsinə mane olmur. Bu rəftarla böyüyən fərdlər müstəqil, bacarıqlı və özünü təmin edən, fədakar, dost və hörmətli olurlar.
Avtoritar valideynlik münasibəti: Məhəbbət və şəfqət anlayışı olmayan valideynlərdə Bu münasibəti göstərin. , təhsilə də təzyiq var. Uşaq cinayət törədəndə zorakılıqla cəzalandırılır. Qorxuya əsaslanan münasibət var, uşağa danışmaq hüququ verilmir. Bu vəziyyəti yaşayan uşaqlar valideynlərinə mülayim görünə və onların içində nifrət və qəzəb bəsləyə bilərlər. Onlar zorakılığa məruz qaldıqları halda qəzəblərini valideynlərinə əks etdirmirlər, əksinə özlərinə yönəldirlər. Bu tip rəftarla böyüyən uşaqlar narahat, cinayətə meyilli, özünə güvənməyən və etibarsız, özünə və ətrafdakılara sevgi göstərməyən bir şəxsiyyətə çevrilirlər.
Həddindən artıq qoruyucu valideyn münasibəti:Övladlarını çox sevirlər və nizam-intizamı çox azdır. Uşaq istədiyini anında edir, heç bir məhdudiyyət və nəzarət yoxdur, ona görə də ailələr bu uşaqlar üzərində səlahiyyət sahibi ola bilməz. Bu tip rəftarda olan ailələr uşaqlarına “Ay balam, sən bacarmazsan, yorulma, mən bacararam” münasibətini göstərir, ona görə də uşaqlar özləri bunu edə bilmir, nə edəcəklərini bilmirlər. ya etməmək. Onlar ailədən asılı və qaydalara tabe olan fərdlərə çevrilirlər. Ailələri onların fərdiləşməsinə imkan vermədiyi üçün xarici aləmdəki problemləri şişirdilmiş şəkildə qəbul edə bilərlər.
Valideynlərin laqeyd münasibəti: Uşağın varlığı ilə bağlı valideyn münasibətidir. və ya yoxluq aşkar deyil və sevgi və diqqət azdır. Uşaqla qurulan münasibətlər ancaq səthi olur, valideyn intizamı zəifdir, lakin bu intizamsızlıq valideynlərin uşağa əhəmiyyət verməməsindən irəli gəlir. Uşaq valideynlərin diqqətini və diqqətini cəlb etmək üçün müxtəlif davranışlar göstərə bilər. O, özünü xəstə kimi göstərə bilər və ailəsinin həmişə ona qayğı göstərəcəyini düşünə bilər. Uşaq diqqət istədikdə ailələr sərt, sevgisiz və Uşaq maraqsız rəftar göstərdiyi üçün özünə qapanmış bir fərd ola bilər və danışmadığı üçün dil inkişafında problemlər ola bilər. Ailələr prizmasından baxdığımızda bu münasibətə sahib ailələrin evlilik həyatı pis gedər və ya sıx iş rejimində işləyə bilər. Uşaq baxımından araşdırdığımız zaman belə ailələrdə böyüyən uşaqlar çöldə diqqət və sevgi axtarmaq, evdən qaçmaq, maddələrə aludə olmaq, dost qruplarına həddindən artıq bağlı olmaq kimi davranışlar yaşaya bilərlər. Bu uşaqlar tənha, depressiyaya düşmüş və aqressiv ola bilər və heç bir sosial əlaqələri yoxdur.
oxumaq: 0
