Dil ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edilən səslər, işarələr (simvollar) və sözlər kimi əsas vahidləri olan bir sistemdir (Baykoç, 1986: 90). Dil ünsiyyət vasitəsidir və əsasən insanlar arasında ünsiyyəti təmin edir. Halbuki dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, o, ötürücünün özü olur və kainatı insanlara açır (Poyraz, 1995: 11). Dil uşağı mənliyindən uzaqlaşdıran, sosial insan olmağına şərait yaradan, özünü idarə etməsinə və izləməsinə imkan verən, yavaş-yavaş düşüncələrini, hisslərini və davranışlarını öyrədə bilən, özünü təhlükəsiz hiss etməsinə kömək edən bir davranışdır. Dil inkişafı ilə bağlı tədqiqatlar müasir uşaq psixologiyası tədqiqatları arasında ən maraqlı və gərgin tədqiqatları təşkil edir. Çünki uşağın dil bacarıqlarının inkişafı inanılmaz sürətlə baş verir. Bütün mədəniyyətlərdəki demək olar ki, bütün uşaqlar ilk sözlərini orta hesabla 12-18 ayda deyirlər. Dörd yaşına kimi onların çoxu düzgün qurulmuş cümlələr qura bilir, bəzən hətta fikirlərini təəccübləndirəcək dərəcədə mürəkkəb cümlələrlə ifadə edə bilirlər. Dilin quruluş blokları sözlərdir. Amma hər söz fonem adlanan dilin primitiv səslərindən ibarətdir. Hər bir uşaq əvvəlcə bu səsləri çıxarmağı öyrənir. Məsələn, əvvəlcə “b” və “m” səslərini çıxarır. Dil qabiliyyətinin inkişafı nizamlı bir ardıcıllıqla gedir. Uşaqlar üzərində aparılan dil inkişafı araşdırmaları göstərmişdir ki, dünyada demək olar ki, bütün uşaqlar danışmağı ilk dəfə öyrənərkən əsasən eyni qrammatik qaydalardan istifadə edirlər (Yavuzer, 1998: 46). Dil düşüncələri, hissləri, münasibətləri, inancları, dəyər mühakimələrini ifadə etmək və öyrənmək, görülən və qəbul edilən hadisələr haqqında məlumat və mədəni yığımı çatdırmaq üçün istifadə etdiyimiz bir vasitədir. Bütün bunlar uşağın idrak və sosial inkişafında dilin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu ortaya qoyur. Necə ki, sosial quruluşun və mədəniyyətin ötürülməsi daha çox dil, dil inkişafı və anlayışın formalaşması, təfəkkür, əlaqələrin qurulması və problemlərin həlli kimi sahələrdə qarşılıqlı əlaqədə idrak inkişafının tərəqqisinə əsaslanır. Dil uşağın öyrənməsində çox mühüm amildir. Bu səbəbdən məktəbəqədər yaşda uşağın dil inkişafına önəm verilməli və dil inkişafı təşviq edilməlidir. 4 dəstəkləyici mühit və şərait yaradılmalıdır. 2 ilə 6 yaş arasındakı dövrün dil inkişafının ən sıx olduğu dövr olduğunu nəzərə alsaq, məktəbəqədər uşaq inkişaf proqramlarının əhəmiyyəti daha aydın görünür (Fişek və Yıldırım, 1983: 44). Dilin inkişafı müəyyən dərəcədə yetkinlik, eləcə də öyrənmə ilə sıx bağlıdır.
Dilin hərəkətə keçməsi, yəni şifahi və ya yazılı şəkildə ifadə edilməsi üçün bədənin bir çox orqanları arasında ahəngdar və kifayət qədər əməkdaşlığa ehtiyac var. Dilin inkişafı o zaman özünü göstərir ki, insan aşağıdakı beş şeyi edə bilsin.
Bunlar;
a) Mənalı sözlərin səsini çıxaracaq qədər güclü olması,
b) Əşyalar, situasiyalar və onların ifadə olunan mənalar arasında əlaqə qura bilməsi,
c) Yaranan sözlərin mənasını bilmək və onlardan yerində istifadə etmək,
d) Sözlərə əlavə olunan şəkilçiləri bilmək və istifadə etmək,
e) İstənilən ifadələrə çatmaq Uyğun cümlələr qura bilmək.
Nitq uşaqlar tərəfindən doğuşdan sonra, zamanla və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə nəticəsində sınaq-yanılma və təqlid kimi üsullarla öyrənilir (Yavuz, 1991: 68-69). Dil inkişafı ilə motor inkişafı arasında da paralellər var. Uşağın ağzından ilk sözləri çıxdığı yaş onun köməksiz otura bildiyi yaş dövrünə təsadüf edir. Uşağın cümlə qurmada erkən inkişafı həm də böyüklərindən aldığı sevgi və şəfqət kimi emosional elementlərdən asılıdır (Arthur, 1979: 480). Danışanda zehni hazırlıq motor hazırlığından sonra gəlir. Danışmağa hazır olmaq daha çox 12-18 aylıq uşaqlarda müşahidə olunur. Bu dövr “öyrənilə bilən mərhələ” adlanır (Yavuzer, 1998: 99). Dil inkişafı müəyyən mənada zehni inkişafdır. Çünki qavrayış, yaddaş və təxəyyül kimi əqli qabiliyyətlər inkişaf edib düzgün fəaliyyət göstərməyənə qədər dil inkişaf edə bilməz. Bu səbəbdən zəkanın inkişaf etdiyi illər həm də dilin inkişaf etdiyi illərdir (Binbaşıoğlu, 1995: 134). İlk illər dilin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu yaşda edilən dil səhvlərini sonrakı yaşlarda asanlıqla düzəltmək mümkün deyil. Körpənin nitq orqanları yetkindir, ətraf mühitin təsirləri "optimaldır" və əsas ünsiyyət bacarıqları yaxşı inkişaf edir. Doğulduğu yaş 3-cü ildir. Bir çox uşaq bağçası yaşındakı uşaqların istifadə etdiyi cümlə strukturlarının yarısı böyüklər standartlarına cavab verir. (Binbaşıoğlu, 1995: 129).
oxumaq: 0
