Şəkərli diabet kimi də tanınan diabet, qida vasitəsilə bədənimizə daxil olan qan qlükozasının artması kimi təyin etdiyimiz ümumi və xroniki xəstəlikdir. Mədəaltı vəzi adlanan hüceyrəmiz qandan qlükozanı çəkən və hüceyrələrə daxil olmasını təmin edən insulin hormonunu ifraz edir. Hüceyrəyə daxil olan qlükoza enerji kimi istifadə olunur. Lazım olduğundan daha çox qlükoza istehlak edilərsə, əzələlərdə və qaraciyərdə glikogen kimi saxlanılır. Şəkərli diabet xəstələrində kifayət qədər insulin istehsal olunmur və ya istehsal olunan insulindən səmərəli istifadə olunmur. Bu zaman qlükoza hüceyrəyə daxil ola bilmir və qanda yüksəlir. Dörd növ var: tip 1 diabet, tip 2 diabet, gestational diabet və prediabet. Diabeti olmayan bir şəxsin acqarına qan şəkəri səviyyəsi 120 mq/dl; Postprandial qan şəkərinin səviyyəsi (yeməkdən iki saat sonra) 140 mq/dl-dən çox deyil. Aclıq və toxluq zamanı ölçülən qan şəkərinin bu dəyərlərdən yuxarı qalxması diabetin varlığını göstərir. Bir insanın şəkər xəstəsi olub-olmadığı, oruc qan şəkəri (FBG) və ya Oral Qlükoza Tolerantlıq Testi (OGTT) ölçülməsi ilə başa düşülür. 100-125 mq/dl oruc qan şəkərinin ölçülməsi prediabetin (gizli şəkər) siqnalıdır. Qan şəkərinin 126 mq/dl və daha yuxarı ölçülməsi şəkərli diabetin olduğunu göstərir. Ağızdan qlükoza tolerantlıq testi (qlükoza qəbulundan 2 saat sonra qan şəkərinin ölçülməsi) 140-199 mq/dl olarsa, bu, prediabet (gizli şəkər) hesab olunur; 200 mq/dl və ya yuxarı olarsa, şəkərli diabet diaqnozu qoyulur.
1-ci tip diabet, mədəaltı vəzində insulin istehsal edən beta hüceyrələrinin autoimmun proses nəticəsində zədələnməsi zamanı yaranır. 1-ci tip şəkərli diabetdə mütləq insulin çatışmazlığı var və 1-ci tip diabet xəstələri həyatları boyu insulin hormonunu xaricdən (iynə yolu ilə) qəbul etməlidirlər. Tip 1 diabet tez-tez uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə baş verdiyi üçün ona “juvenil diabet” də deyilir. Buna insulindən asılı diabet də deyilir. Tip 1 diabetin müalicəsində mütləq həll insulin inyeksiyasıdır. Müalicəyə kömək edən digər üsullar sağlam qidalanma, müntəzəm məşq və təhsildir.
Tip 2 diabet; Mədəaltı vəzinin kifayət qədər insulin istehsal etməməsi və ya istehsal edilən insulinin effektiv şəkildə istifadə edilməməsi nəticəsində qan şəkərinin həddindən artıq artmasıdır. Müalicənin ilk addımı tibbi qidalanma terapiyasıdır. Yemək vərdişlərini və həyat tərzini dəyişdirmək, gündəlik həyatda idmanı artırmaq və s. Qan şəkərini normal həddə saxlamaq üçün terapevtik üsullar yetərli deyilsə, oral həb müalicəsi başlanır.
Gestational diabet; Daha əvvəl şəkər xəstəliyi olmayan qadında hamiləlik zamanı yaranan və adətən doğuşdan sonra yoxa çıxan bir diabet növüdür. Hamiləliyin 24-28 həftəsi. Həftə ərzində aparılan OGTT ilə diaqnoz qoyulur. Ən mühüm meyarlar acqarına şəkərin 92 mq/dl-dən, 1-ci saatda 180 mq/dl-dən, 2-ci saatdan sonra 153 mq/dl-dən, 3-cü saatdan sonra isə 140 mq/dl-dən yuxarı olmasıdır.Əgər ən azı ikisi varsa. indi diaqnoz qoyulur.
Şəkərli diabet xəstələri üçün idman niyə vacibdir? Qida orqanizmə daxil olduqdan sonra qida fiziki fəaliyyətlə parçalanır və yaranan şəkər əzələ toxuması tərəfindən istifadə olunur, qan şəkərini azaldır. Artıq çəkisi və şəkərli diabeti olan insanlarda idman həm çəkini azaldır, həm də sərf olunan enerjini artırır. Araşdırmalar göstərib ki, fiziki fəaliyyət qan təzyiqini aşağı salır, insulinə həssaslığı artırır, depressiya və narahatlığı azaldır. Obez insanlarda şəkərli diabetə daha çox rast gəlinir. Fiziki aktivliyin azalması nəticəsində piylənmə artır və müvafiq olaraq 2-ci tip şəkərli diabet riski də artır. Məşq; 3 aylıq qan şəkərinin səviyyəsini göstərən plazma qlükoza və HbA1c səviyyəsini azaldır, postprandial insulin səviyyəsini azaldır, insulin həssaslığını artırır və lipid profilini tənzimləyir. O, həmçinin qlükoza tolerantlığı pozulmuş şəxslərdə diabetin qarşısını alır. Şəkərli diabet xəstələrinə həftədə ən azı 150 dəqiqə aerobik məşq etmələri tövsiyə olunur. Məşq; O, həmçinin GLUT-4 səviyyəsini artıraraq və qlükozanın qandan hüceyrələrə keçməsini təmin edərək qan şəkərini tarazlaşdırmağa kömək edir. GLUT-4, insulin və ya digər stimullarla hüceyrə membranına hərəkət edən hüceyrədaxili zülaldır. Nəzərə alınmalı məqam odur ki, həyata keçirilən məşq növü şəxsi xarakter daşıyır. İdman proqramına başlamazdan əvvəl şəxsin qlükoza səviyyəsi yoxlanılmalı, HbA1c səviyyəsi yoxlanılmalı və ürək-damar sistemi qiymətləndirilməlidir. İdman yerinə yetirildikdə, anaerob metabolizm aerob metabolizmə çevrilir və oksigen və qlükozanın əzələlərə daxil olması artır. Bəzi araşdırmalar göstərir ki, piylənmə 7 gün ərzində 50 dəqiqə və ya daha çox yerinə yetirilən məşqlərdə qlükozanın saxlanmasının pozulmasından qaynaqlanır. Məlum olub ki, yoluxma sürəti xeyli azalıb. İdman insulinin effektivliyini artırmaqla qan şəkərini tarazlaşdırır və piylənmənin yayılmasını azaldır. Məşq növü, müddəti, intensivliyi və məşqdən əvvəl və sonra qidalanma da arıqlamada təsirli amillərdir. Məşq intensivliyi maksimum aerob qabiliyyətinin faizi kimi müəyyən edilir. Daimi məşq edən fərdlərdə enerji mənbəyi olaraq qlükoza yerinə sərbəst yağ turşuları istifadə edilir. Bu, dözümlülüyün artırılmasında mühüm amildir. Bunun səbəbi, müntəzəm idman edən fərdlərdə əzələ glikogen ehtiyatlarının məşq etməyənlərə nisbətən daha yavaş boşalmasıdır. Məşq müddəti artdıqca əzələ qlikogen ehtiyatları bir neçə saat ərzində tükənir və beləliklə bədən lazım olan enerjini təmin etmək üçün yağları parçalamağa başlayır. Məşqdən əvvəl karbohidratla zəngin bir pəhriz yeyən fərdlərdə dözümlülüyün, karbohidratla məhdudlaşdırılmış pəhriz istehlak edənlərə nisbətən daha çox artdığı da məlumdur.
Şəkərli diabet xəstələrinə müntəzəm olaraq diabet təhsili verilməlidir. Diabet təhsili; Tibb bacıları, dietoloqlar, həkimlər, əczaçılar, terapevtlər, klinik psixoloqlar, məşq fizioloqları və sağlamlıq müəllimləri kimi bir çox peşəkar qruplar bir yerdə yaşamalı və multidisiplinar şəkildə yanaşmalıdır. Verilən məşq növü tamamilə fərd üçün xüsusi olmalıdır. İnsanın şəkərli diabet tarixi, neçə ildir şəkər xəstəliyinə tutulması, qanda qlükoza səviyyəsi, ağırlaşmalarının olması, qidalanma tarixi, sağlamlıq vəziyyəti, ortopedik vəziyyəti və həyat tərzi nəzərə alınmaqla məşq proqramı hazırlanmalıdır. Şəkərli diabet xəstələri məşq proqramına başlamazdan əvvəl göz müayinəsindən keçməlidirlər. Məşq planının hazırlanmasında xəstənin psixoloji durumu da mühüm amildir. Məlumdur ki, idman depressiya və narahatlıq kimi psixoloji problemlərə yaxşı gəlir. Bəzi hallarda məşq növü, müddəti və intensivliyi seçimi çox vacibdir. Bu hallar; 35 yaşdan yuxarı, 25 yaşdan yuxarı 2-ci tip şəkərli diabet və 10 yaşdan yuxarı/15 yaşdan yuxarı tip 1 diabet, diabetdən başqa xroniki xəstəliyin olması, fiziki qüsurun olması və ya diabetin ağırlaşması kimi hallar buna misaldır. Tənəffüs sistemi xəstəlikləri (astma, bronxit kimi) və ürək-damar xəstəlikləri olan insanlara ağır məşqlər tövsiyə edilməməlidir. Retinopatiya, nefropatiya, diabetik Unutulmamalıdır ki, ayaq problemləri kimi fəsadları olan şəxslərə idman tövsiyə edilməməlidir. Nə vaxt məşq etmək də vacib bir detaldır. Xüsusilə acqarına idman etmək qan şəkərinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər. İdman etmək üçün ən yaxşı vaxt yeməkdən 1-2 saat sonradır. Məşq yeməkdən dərhal sonra edilməməlidir. Yeməkdən 3 saat sonra və ya acqarına edilən məşqlər insanı hipoqlikemiyaya sala bilər. Məşq həftədə ən azı 3-4 dəfə edilməlidir. Hər gün mütəmadi olaraq edilsə daha faydalı olar. Məşq müddəti ən azı 5 dəqiqə olmalıdır. Zamanla, 60 dəqiqəyə qədər artırılmalıdır. Bədənin hər hansı bir hissəsini işlədən məşqlər yerinə bütün bədəni işlədən məşqlərə üstünlük verilməlidir. İdmana başlamazdan əvvəl qan şəkərinin səviyyəsi 100mg/dl-dən aşağı olmamalıdır. Bu baş verərsə, hipoqlikemiya inkişaf edə bilər. 240mg/dl-dən yuxarı qan şəkəri səviyyəsi də qan şəkərini artıra və keton cisimləri əmələ gətirə bilər. Əgər insulin enjeksiyonu istifadə olunursa, məşq vaxtı insulinin təsir vaxtı ilə üst-üstə düşməməlidir. Uzun müddətli məşq nəticəsində tükənmiş qlikogen ehtiyatlarını doldurmaq üçün tərkibində karbohidratlar olan qidalar istehlak edilməlidir.
oxumaq: 0
