Tarixə gəldikdə qərəzsiz olmaq demək olar ki, mümkün deyil. Tarixşünaslıq izlədiyimiz məlumatların necə işlənməsinə və əks olunmasına təsir edəcək. Türkiyədə psixologiya tarixi də bu vəziyyətdən öz payını alır və ədəbiyyata nəzər saldıqda az, lakin fərqli tarixşünaslıqlara rast gəlirik. Bu yazımda Türkiyədə psixologiyanın bir elm olaraq inkişafının izlərini izləməyə və onun dövrün ictimai və siyasi hadisələri ilə əlaqəsini anlamağa çalışacağam.
Psixologiyanın kökləri olduğunu deyə bilərik. coğrafiyamızda Osmanlı İmperatorluğuna qədər uzanır. “Emcaz u Ekalim” adlı ilk psixologiya dərslərinin Ramazan ayında ictimai yerlərdə Əziz Əfəndi tərəfindən verildiyi məlumdur. Bu dərslər 1869-cu ildə Darülfünun-i Osmaninin açılışından əvvələ təsadüf edir. O zaman, 19-cu əsrdə Osmanlı İmperiyası milli dövlət modeli yaratmağa, ətrafdakı müsəlman və qeyri-müsəlman xalqları inteqrasiya etməyə çalışırdı. Əziz Əfəndinin verdiyi dərslərin məzmunu tam bəlli olmasa da, dövrün şərtləri və etimologiyası əsasında bunu təxmin etmək olar. “Ekalim” bölgə, doğma şəhər, “Emcaz” isə xasiyyət və adət deməkdir. Bunları nəzərə alsaq, bu dərslərin Osmanlının xalqları birləşdirmək cəhdi üçün bir vasitə rolunu oynadığını iddia etmək olar. Daha uzağa getdiyimiz zaman görürük ki, psixologiya termini Hoca Tahsin tərəfindən 1872-ci ildə yazdığı Psixologiya Yahut İlmi Əhvəli Ruh adlı kitabında istifadə edilmişdir. Hoca Tahsin bu kitabda ruhla İslami şərhlər arasındakı əlaqəni qırmağa çalışır. Vilhelm Vundt 1874-cü ildə Almaniyada Fizioloji Psixologiyanın Prinsipləri adlı əsərini nəşr edərkən, Yusuf Kamal 1876-cı ildə Gayet-ül Beyan Fi Hakikat-ül-İnsan Yahut İlm-i Əhval-i Ruhu nəşr etdirdi.
20 . Əsrin ortalarına qədər psixologiya yalnız Osmanlı ziyalılarının maraq dairəsi idi. Çünki Osmanlı dövləti bu vaxta qədər xalq maarifində İslam təlimlərini təbliğ edir və hər cür dünyəvi gedişlərə qarşı çıxırdı.2 Buna baxmayaraq, 19-cu əsrdə ali təhsil verən qurumlar var idi. Bununla belə, onlar yalnız din, hüquq və kənd təsərrüfatı kimi funksional olduğu düşünülən kursları öyrədirlər. Müharibələr və yoxsulluq səbəbindən bu məktəblərə çox az adam gedə bilir. Yəni o dövrdə Osmanlı imperiyasında təhsilin səviyyəsi çox aşağı idi və elm və tərəqqi üçün çox yer yox idi.
Sonrakı dövrlərdə Türkiyə Müasir psixologiyanın 1915-ci ildə Georq Anşützin ölkəmizə gəlişi ilə başladığı qəbul edilir. Anschütz Almaniya tərəfindən buradakı akademiyaya müdaxilə olaraq göndərilir və Darülfünunda dərs deməyə başlayır. O zaman Osmanlı İmperiyası Almaniya ilə I Dünya Müharibəsində idi. Almaniyanın təsiri altında psixologiya elmi dairələrdə eksperimental elm kimi təqdim olunur. Ancaq müharibə səbəbindən eksperimental psixologiya proqramını yalnız doqquz tələbə bitirə bildi. Müharibə bitdikdən sonra alman psixoloqları ayrıldı və Darülfünundakı psixologiya şöbəsi 1933-cü ilə qədər Mustafa Şekip Tunç tərəfindən idarə edildi. 1933-cü ildə Darülfunun İstanbul Universiteti oldu və ikinci dalğa alman psixoloqları dəvət edildi. Çünki o zaman alman psixoloqları Almaniyada yüksələn nasist rejimindən qaçırdılar. Vilhelm Peters ölkəmizdə ilk eksperimental psixologiya laboratoriyasını yaradır və universitetdə həm eksperimental psixologiya, həm də Gestalt psixologiyası kursları verilir. Buna baxmayaraq, psixologiya elmi diqqəti cəlb etmir. Çünki dini təhsil və onun ağıl və şüur üzərindəki məhdudiyyətləri hələ də davam edir.4 1950-ci ildən sonra Türkiyə Amerikaya üz tutur və Amerikadan gələn professor-müəllim heyətini qəbul edir. Alman eksperimental psixologiya kitabları məhv edilir və Amerika kitabları ilə əvəz olunur. Avropanın psixologiyaya təsiri azalmağa başlayır. Qısa müddətdə amerikan müasir psixologiyası alman eksperimental psixologiyasını əvəz edir. 1964-cü ildə Hacettepe Universitetində ikinci psixologiya şöbəsi açıldı və zaman keçdikcə digər universitetlərdə də açılmağa başladı.3
Türkiyədə psixologiyanın nisbətən yavaş və çətin inkişafı iki amillə əlaqələndirilə bilər: birincisi, psixologiya elminin inkişafı sənayeləşmə və şəhərləşmə ilə paraleldir və bunların heç biri Türkiyədə tam olaraq meydana çıxmamışdır. İkincisi, elmdə və universitetlərdə mütərəqqi hərəkatların din, mədəniyyət və müharibələr səbəbindən əngəllənməsidir. Buna əsasən demək olar ki, Türkiyədə psixologiyanın inkişafı həmişə siyasi və ictimai hadisələrdən asılı olub. Bu qısa hekayə bizə göstərir ki, psixologiya elminin yolu dövrün və hökumətlərin tələblərinə uyğun çəkilib və psixologiyanın tarixin digər elementlərindən müstəqil olması mümkün deyil. ;
oxumaq: 0
