Oh, əsrlər boyu hekayələrin yazıldığı, nəzirlərin verildiyi, mahnıların yazıldığı, müharibələrin aparıldığı duz deyilmi? Duz əsrlər boyu həyatımızın əvəzolunmaz maddələrindən biri olmuşdur. Qədim dövrlərdə o qədər qiymətli əşya idi ki, hətta pul vahidi kimi də istifadə olunurdu. Keçmişdə Roma əsgərləri duza uyğun gələn hissələrdə maaş alırdılar. Bu gün ingilis dilində "haqq" mənasını verən "maaş" sözünün mənşəyi "duz" deməkdir, "duz" deməkdir.
Sivilizasiyanın inkişafı ilə duzun həyatımıza daxil olması artdı. İnsanlar oturuşmuş sosial nizama keçdikcə qidaların xarab olmadan saxlanmasına ehtiyac artdı, ona görə də duzdan istifadə edildi. Duz yaxşı bir konservantdır. Qidaları duzla müalicə etməklə onları uzun müddət saxlamaq olar.
Heyvan mənşəli qidaların istehlakının artması və konservləşdirmə ehtiyacı ilə paralel olaraq duz istehlakı və yüksək təzyiqə tutulma riski də artıb.
Duzun istifadə edildiyi o qədər müxtəlif sahələr var ki, onları saymaq mümkün deyil. İnsanlıq üçün lazım olan bir çox yerdə istifadə edilən duz, həddindən artıq qəbul edildikdə orqanizmdə zəhər rolunu oynayır.
Əslində duz orqanizm üçün həqiqətən lazımlı bir maddədir. Duz hüceyrələrin fəaliyyətinə və qan damarlarında asan dövriyyəyə böyük töhfə verir. Ancaq nə qədər alınmalıdır, bu çox vacibdir. Normalda orqanizmin gündəlik duz ehtiyacı 250-500 mq civarında olur. Amma biz gündəlik qidamızda bu miqdarda duzu 20-25 dəfə, hətta daha çox, təxminən 9-12 qram duz qəbul edirik.
İndi duz və hipertoniya arasındakı əlaqədən danışaq. Bu əlaqə çox uzun müddətdir məlumdur. İndi duzun yüksək təzyiqə səbəb olduğunu izah edək: İlk növbədə duz həcm deməkdir, çox duz istehlak edildikdə damarda qanın həcmi artır. Damar həcminin artması yüksək təzyiqin inkişafında mühüm amildir. Ancaq ən mühüm mexanizm duzun böyrəklərə təsiridir. Duz renin-aldosteron sistemi adlanan hormon sistemini aktivləşdirərək yüksək qan təzyiqinə səbəb olur. Duzun yüksək qan təzyiqinə təsiri üçün təklif olunan bir çox nəzəri mexanizmlər mövcuddur. Bizi yalnız çaşdıracağı üçün burada qeyd edilməyəcək.
Göründüyü kimi həyatımız üçün ən vacib minerallardan biri olan duzun artıqlığı çox zərərlidir. Əlaqədar ola bilər.
Bəs duz nədir? Süfrələrimizdə istifadə etdiyimiz duz əslində natrium xlorid adlanan duzdur. Yüksək qan təzyiqində rol oynayan əsas duz natrium xloriddir. Burada rol oynayan maddə natrium elementidir. Xlor elementinin də hipertansiyonda rol oynaya biləcəyinə dair təkliflər olsa da, bu, tam sübuta yetirilməmişdir.
Natrium bikarbonatla da baş verə bilər. Biz buna natrium bikarbonat deyirik. Kola içkilərində olan natrium bikarbonat şəklindədir. Yüksək qan təzyiqində əsas rol oynayan duz natrium xlorid, yəni xörək duzudur. Bikarbonat forması daha az rol oynayır.
Duz yüksək qan təzyiqindən başqa bəzi mənfi təsirlərə səbəb ola bilər. Həddindən artıq duz qəbulu yüksək qan təzyiqindən asılı olmayaraq insult riskini artıra bilər. Ürək divarlarının qalınlaşması səbəbindən böyrək pozğunluqları daha çox duz qəbul edənlərdə olur. Həddindən artıq duz qəbulunun osteoporoz və böyrək daşlarının əmələ gəlməsində rol oynadığına dair fikirlər var. Bu zərərlərdən başqa, həddindən artıq duz istehlakının mədə xərçəngi, göz kataraktasının inkişafı və astma ilə yaxından əlaqəli olduğu deyilir.
Bəs niyə biz duzlu yemək yeməyi sevirik? Bəzilərimiz hətta yeməyin dadına baxmadan duz əlavə edirik. Duz asılılığı belə izah edilir: Dad və ləzzət yaradan ən əhəmiyyətli iki maddə yağ və duzdur. Bu iki inqrediyenti nə qədər çox saxlasanız, yeməyi bir o qədər dadlı olar. Necə deyərlər, türk yeməkləri çox dadlıdır. Təbii ki, hansı yeməyə duz və yağ əlavə etsəniz, o yemək dadlı olacaq. Yeməklərimiz olduğu iddia edilən kabab və şirniyyatlarımızın tərkibində nə qədər duz və yağ olduğuna baxın, dadın haradan gəldiyini anlayacaqsınız. Əslində bu yeməklər Anadolunun yerli xörəkləri deyil, əksəriyyəti xaricdən, xüsusən də Yaxın Şərq ölkələrindən gətirilir. Doğma Anadolu yeməklərimiz çox yağlı və duzlu deyil. Egey və Cənubi Anadolunun orijinal yeməklərinin əsasını tərəvəz və meyvələr təşkil edir. Keçmişdə kava, bulqur kimi bitki mənşəli xörəklər daxili bölgələrdə daha çox istehlak edilirdi. Son zamanlar bu vərdişlər dəyişib və bu bölgələrdə istehlak edilən əsas qidalar ət, yağ və duzdan ibarət qidalardır.
İndi isə daddan danışaq. Dadı qəbul edən ağız və dilimizdəki qönçələrdir. Duzlu yemək kimi, bu qönçələr sayılır. Onların temperaturu və ölçüsü artır. Ona görə də biz daha çox duzlu yemək istəyirik. Duzunu azaldarkən bu tumurcuqların sayı və ölçüsü azalır. Bu dəfə adi duzlu yemək belə insana çox duzlu görünməyə başlayır. Bu vəziyyətə çatmaq üçün bir müddət səbirli olmaq və duzsuz yeməyə alışmaq lazımdır.
Beləliklə, çoxlu duz istehlakı bizim taleyimizdir? İnsan həyatı boyu ətraf mühitə uyğunlaşmaq üçün çox uğurlu sınaqlardan keçsə də, həddindən artıq duz istehlakına uyğunlaşa bilməyib. Həddindən artıq duz bədənimizdə bir çox mənfi halların yaranmasına səbəb olur. Yuxarıda izah etdiyimiz kimi, əcdadlarımız ot yeyən heyvan olsalar da, sivilizasiya inkişaf etdikcə bəşəriyyət ətyeyən oldu. Yırtıcılıq dadın dəyişməsinə və duz istehlakının artmasına səbəb oldu.
Uşaqlıq illərindən valideynlərimizin zövqünə uyğun duzla qarşılaşırıq. Burada bir xatırlatma etmək istərdim: Belə düşünün, körpələrimizə şorba verəndə duzun dadını dadan anadır. Şorba dadına uyğun duzsuz olsa, duz vurub körpəyə yedizdirir. Yazıq körpənin burada heç bir rolu yoxdur, yeməyin duzu ananın zövqünə uyğun tənzimlənir. Yəni həyatımızın ilk anlarından valideynlərimizin zövqünə görə duzla qarşılaşırıq. Bir müddət sonra dad qönçələrimiz duza alışır və duz istehlakımız getdikcə artır.
Burada vurğulamaq istədiyim vacib məqamlardan biri də duzun hər insanda yüksək təzyiqə səbəb olmamasıdır. Niyə duz bəzi insanlarda çox vacib amil olsa da, bəzilərində qan təzyiqinə heç bir təsir göstərmir? Burada izah edə bilmədiyimiz bəzi amillər rol oynayır. Piylənmə bölməsində izah etdiyimiz kimi, yüksək təzyiqdə bir çox faktorlar rol oynayır. Duz yalnız bir faktordur. Hər şeydən əvvəl insanın hipertoniyaya genetik meyli çox vacibdir. İrəli sürülən təkliflərdən biri də duza qarşı həssaslığı olan insanların böyrəklərindən duzun xaric olmasına mane olan bir vəziyyətin ola biləcəyidir.
Duza qarşı həssas olmaq renin-angiotenzin hormon sisteminin fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Duza həssaslıq üçün daha çox mexanizmlər təklif edilmişdir. Unutmaq olmaz ki, duzsuz yeyildikdə qan təzyiqi tamamilə aşağı düşür. İnsanların normala dönəcəyini düşünmək yanlışdır. Qan təzyiqinin müalicəsində duzun məhdudlaşdırılması çox faydalıdır.
Beləliklə, insanın duza qarşı həssas olub olmadığını necə bilək? Bu məqsədlə bir çox üsullar təsvir olunsa da, duzun həssaslığını təyin etmək üçün onlar kifayət deyil. Bəs siz ən etibarlı metodun hansı olduğunu bilirsinizmi? Xəstə duz yeyəndə təzyiqinin yüksəldiyini deyirsə, bu adam duza qarşı həssasdır və duza ciddi məhdudiyyət tələb olunur. Kilolu insanlar, diabet xəstələri və yaşlılar duza həssasdırlar və duzun məhdudlaşdırılmasından çox faydalanırlar.
Təzyiqi normallaşdırmaqla yanaşı, duzun məhdudlaşdırılması da bəzi təzyiq dərmanlarının daha təsirli olmasına səbəb olur. Həkimlər olaraq duz məhdudiyyətinə əməl edən xəstələr üçün aşağı dozada qan təzyiqi dərmanlarından istifadə edirik.
Mən bu mövzunu aşağıdakı kimi bağlamaq istəyirəm. Duz və hipertoniya arasında sıx əlaqə var və müalicədə duzun məhdudlaşdırılması hər bir təzyiq xəstəsi üçün vacibdir.
oxumaq: 0
